کتاب های تازه منتشر شده

Мақолаҳои илмӣ-оммавӣ

 

          Тоҷикон дар тули сарнавишти худ пастиву баландиҳои зиёдеро аз сар гузаронидаанд. Дар гузашта имперяҳои абарқудрати бузург доштанд. Ҳама вақт аҷнабиён ҳасуд мехӯрданд ва мехостанд, ки ин сарзамин ва мардумони ҷасуру ватанпарварро шикаст диҳанд, аммо ҳама вақт пурра муваффақ намешуданд. Аз таърихи гузаштаи дур сарфи назар мекунем ва танҳо дар бораи чанд даҳсолаи ахир ибрози назар мекунем. Тоҷикистон кишваре буд, ки пас аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шуравӣ барояш меросе намонд. Ҷангҳои шаҳрвандӣ боиси он шуданд, ки тамоми корхонаҳо, колхозу совхозҳо ва дигар муассисаҳое, ки марбути давлат буданд, ба тороҷ рафтанд. Бештари боигариҳои марбути миллати тоҷик ба яғмо рафт ё несту нобуд шуданд. Ҳатто як дона аслиҳа барои Ҳукумати Тоҷикистон мерос нагузоштанд.

          Баъд аз таъсиси ҳукумати қонунӣ дар Иҷлосияи таърихии шонздаҳум, душманони хориҷӣ ҷанги шаҳрвандиро роҳандозӣ намуда, тасмим доштанд, ки давлати миллии тоҷиконро барҳам зананд. Аммо раҳбари ҷавону меҳандӯст Пешвои муаззами миллат, ки он замон Раиси Шурои Олии Тоҷикистон интихоб шуда буд, аз рӯзи аввали корияш барои ба эътидол овардани вазъи сиёсӣ дар кишвар ва сулҳу ваҳдати ягонагӣ дар байни миллати тоҷикро ҳадафи асосии худ қарор дод. Ин буд, ки то Ваҳдати миллӣ даҳҳо мулоқотҳои расмӣ бо намояндагони оппозитсиони тоҷик доир намуд. Ӯ ба хотири сулҳ овардан ба кишвараш барои мулоқот ба кишвари ҳамсоя Афғонистон рафта бо раҳбарияти оппазитсияи тоҷик аз наздик мулоқот кард. Сиёсати хирадмандона ва дурбинонааш буд, ки тавонист тарафи муқобилро ба сулҳу субот даъват намояд. Ояндаи ободу зебои кишварро танҳо дар оромӣ ва ваҳдати ягона медонист. Ин буд, ки талошҳои зиёди раҳбари ҷавони кишвар сулҳу оромиро дар кишвар овард. Пеш аз ҳама ба ватан баргардонидани мардуми муҳоҷир буд. Шабу рӯз дар дафтари корӣ фикри ҳарчи зудтар баргардонидани ҳамватанонаш аз кишвари Афғонистон буд. То ба даст омадани Ваҳдати ягонаи миллат аксарияти гурезаҳо ба маконҳои аслияшон баргардонида шуда, аз рӯи аввал тамоми кумакҳоро барояшон карданд. Хонаҳои сӯхтаву валангоршударо аз нав сохтанд.

          Танҳо Ваҳдати ягона метавонист, ба ҷангҳои шаҳрвандӣ дар дохили кишвар дар баъзе нуқоти кишвар идома дошт, хотима бахшад.

Он рӯзи деринтизор ҳам расид. Мардуми Тоҷикистон дар симои эмомалӣ Раҳмон раҳбари ояндасоз ва ободкунандаи кишварро эҳсос намуда. дар зери сиёсати хирадмандонаи ӯ ба ҳамдигар муттаҳид шуда, ба эъмори Тоҷикистон навин даст заданд. Албатта ободии ин ё он кишвар танҳо ба сиёсати пешгирифтаи раҳбари он рабт мегирад. Президенти муҳтарами кишвар, Пешвои муаззами миллат дар тайи солҳои мутамодӣ тавонист, ки Тоҷикистони навинро бунед созад. Кишваре, ки имрӯз дорои артиши муҷаҳҳаз аст, кишварест, ки тамоми сарҳадоти худро дифоъ карда метавонад, кишварест, ки дар сатҳи умҷаҳонӣ ӯро мешиносанд, кишварест, ки забонаш забони расмӣ дар миллали муттаҳид садо медиҳад, кишварест, ки забонаш пеш аз бисёр забонҳои давлатҳои собиқи шӯравӣ дар шаӣбакаи интернетӣ қабул шуд, кишварест , ки тамоми пешниҳодоти вай дар сатҳи умумиҷаҳонӣ  мавриди қабули ҳама гон қарор гирифт. Кишварест, ки бузуртарин сохтумони аср – сохтмони НОБ-и Роғунро рӯйи даст гирифт ва бар хилофи нотавонбинон онро бунёд карда ду агрегати аввалини онро ба кор андохт

            Дар тули 70 сол мардуми тоҷик дар парокандагӣ умр ба сар мебурданд. Роҳҳо баста буд. Ҳар минтақа бо роҳи худаш буд. Шояд чунин тарзи муносибат ба ин кишвари хурди собиқи Шуравӣ ба манфиати онҳо буд, ки ҳатто як нақб ҳам барои Тоҷикистон наканданд. Мардуми тоҷик ҳама вақт аз ҳам ҷудо буданд. Иртиботи кам доштанд. Шукронаи даврони Истиқлолият, ки имрӯз ҳамаи саддҳо бардошта шуд, Тамоми манотиқи Тоҷикистон бо роҳҳои замонавии дар сатҳи байналмилаллӣ қарордошта пайваст гардиданд.

          Тоҷикистон бо кишвари афсонавӣ ва дӯстдоштании мардуми кишвар ва хориҷи он мубаддал гашт. Ҳар рӯз ҳазорон нафар сайёҳон барои тамошои он меояд ва кишварест амну осуда. Ҳамаи ин дастовардҳо аз он хотир ба даст омад, ки сулҳу Ваҳдат шиори ягонаи раҳбари кишвар ва мардуми шарифи он буд.         

Мо ифтихор дорем, ки чунин  кишвари биҳиштӣ, зери сарпарастии Пешвои ғамхору дилсӯз кор мекунем. Ман суханамро бо як дубайтӣ анҷом мепазирам:

Шукрона аз он кунам, ки давлат дорем.

Бо давлату халқи худ муҳаббат дорем,

Шукрона аз он кунем, ки имрӯз ҳама.

Мо сарвари Пешвои миллат дорем.

Ходими илмии

Маркази мероси

хаттии АМИТ,

Наҷмиддин Шоҳинбод

 

 

 

 

(Ба истиқболи 9 сентябр-Рӯзи Истиқлоли давлатӣ)

         Дар таърихи башарият бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо ваҳдат ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни- давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст, ин ваҳдат аст. Ваҳдат дар назар як вожаи одӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвандгари инсонҳо ва васлкунандаи таърих мебошад.

      Хушбахтона, бо мурури сипарӣ гардидани ҳазорсолаҳо ва дастёбӣ ба давлатдории навин марҳалаи муҳими таърихи тоҷикон падид омад. Яъне, пас аз торикиҳову тирагиҳои замон, тоҷикон соҳиби давлати мустақил гардиданд. Дар сарзамин Сулҳ барпо шуд. Ваҳдат ба вуҷуд омад. Таърих эҳё гардид, ки акнун, айёми нумуву камолоти дигарбораи миллату давлат фаро расид.

Вақте ки сухан аз Ваҳдати миллӣ ва сулҳу созандагӣ меравад, пеши назар симои – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон падидор мегардад.

        Бо омадани Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар арсаи сиёсат муборизаи қувваи некӣ бар бадӣ, сулҳ бар ҷанг оғоз ёфт. Ин абармарди шарифном миёни аҳли ҷомеа нахустин сухани худро аз сулҳ оғоз намуд. Ба ҳайси раиси Шурои Олӣ миёни ҳамватанон иброз намуд, ки “Ман оғози кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд ва дунявӣ мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то ин ки вазъро ором намоем. Ман дар ин роҳ ҷонамро дареғ намедорам”.

     Дарвоқеъ таҷрибаи сулҳу ваҳдатофарии миллати тоҷик, ки бешак дар ин раванд ва оғозу ибтикори он саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят бузургу арзишманд аст, миллату давлати мо огаҳанд ва мардуми азизи Тоҷикистон хурду калон имрӯз ба ин неъматҳо арҷ мегузоранду хидматҳои наҷибу бузурги Пешвои муаззами худ – Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳеҷ ваҷҳ фаромӯш намесозанд.

     Оре, мардуми тоҷик аз нахустин рӯзҳои фаъолияти фарзанди барӯманди тоҷик, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк мекарданд, ки зери сиёсати некбинонаву хирадмандонаи Роҳбари худ онҳо ба ояндаи умедбахшу пурсаодат мерасанд. Мардуми тоҷик дар замиру афкор ва амалу андешаи неку созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон инсонеро дарёфт, ки воқеан фарогири меҳру шафқат, ҷавонмардиву шуҷоат, некбиниву покдилӣ, қавииродагиву ҷасурӣ буду, ҳамеша аз бародариву ватандӯстӣ ва ватанхоҳиву сулҳу ваҳдат сухан мекард. Ҳаёти воқеӣ ин амалҳои неку созандаро собит месозад.

      Дар ин масир пайғоми саодатовар барои миллати тоҷик ин баимзорасии Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон буд, ки оғози шукуҳу шукуфоӣ ва рушду равнақи давлату миллатро замина гузошт. Аз ин рӯ, набояд фаромӯш сохт, ки ташаббускори асосии баимзорасии санади таърихиву сарнавиштсоз ва меъмори кохи бегазанди оштиву баҳамоии миллат маҳз шахсияти бузурги ҷаҳонӣ ва фарзанди асили миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд.

        Воқеан, дар идомаи кору фаъолияти пурсамар ва арзишманди худ, Пешвои муаззами мо бо ҷаҳду талошҳои пайвастаашон суханонашонро содиқона ва собитқадамона исбот намуданд ва имрӯз таҳти роҳбарии бевоситаи ин шахсияти мондагори таърихӣ пояҳои давлатдорӣ, заминаҳои низоми ҳуқуқӣ, нахустин Конститутсияи халқӣ қабул шуданд.

       Боиси таъкид аст, ки раҳоӣ ёфтан аз вартаи номатлуби ҷанги шарвандӣ ва ба сулҳу ваҳдат расидани тоҷикон дар як муддати кӯтоҳи таърих диққати ҳазорон коршиносону аҳли ҷомеаро ба худ ҷалб намудаасту имрӯзҳо ин таҷрибаи ибратомези таърихӣ мавриди омӯзиши ҷаҳониён қарор дорад.

     Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили муттаҳидсозандаи тамоми мардуми Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки бо истифодаи арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷахонӣ эътирофшуда, дар ҷумҳуриамон таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шавад ва барои беҳтар гардидани сатҳи зиндагии мардум, ободӣ ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид муҳайё гардад.

      Ба ибораи дигар, Ваҳдати миллӣ ва истиқрори сулҳ ба он мусоидат намуд, ки дар даврони Истиқлол мо монеаҳоро бартараф намуда, роҳро дар самти рушди иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар кушоем. Аз ин рӯ, дар баробари зина ба зина амалишавии барномаҳои ҳадафҳои стратегӣ-таъмини истиқлоли энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати мамлакат Ваҳдати миллӣ пойдор гардида, Истиқлоли давлатӣ бештару беҳтар рушд намуд. Маҳз ин ду омил сабаби воқеии пойдории кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва мардуми бофарҳанги ӯст.

      Аз ҷониби дигар, раванди имрӯзаи шаклгирии низоми нави ҷаҳонӣ бар он далолат мекунад, ки кулли дунё ва ободии он вобаста ба сулҳу ваҳдат аст. Дар ҷомеае, ки дар он сулҳу ваҳдат пойдор аст, ҳеч гоҳ осебе намерасад. Мо бо камоли тафохур,  итминони комил ва бо азму иродаи қавӣ, ҳисси баланди худшиносии миллӣ, ҳувияти воло қайд мекунем, ки Ваҳдати миллии тоҷикон намунаи олии ҳамдигарфаҳмӣ ва сулҳофаринӣ, на танҳо дар минтақа, балки дар саросари ҷаҳон дониста шудааст. Зеро, беҳуда нест, ки таҷрибаи ваҳдатофаринӣ ва сулҳи тоҷиконро ниҳодҳои сиёсии ҷаҳони муосир меомӯзанд.

      Мо Тоҷикистони навинро бе ному кору пайкори Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳаргиз тасаввур карда наметавонем. Ин ҳақиқатест бебаҳс ва воқеиятбунёд. Ин ҳақиқатест, ки саодати халқи тоҷикро, эҳёву шукуфоии мардуми тоҷикро таҷассум менамояд. Маҳз бо шарофати азму талошҳои пайгирона ва иқдомҳои бунёдкоронаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сарзамини азияткашидаи мо сулҳи пойдор ва ваҳдати миллӣ ба вуҷуд омад. Аз ин дидгоҳ мардуми шарафманди кишварро зарур аст, ки баҳри пойдории сулҳу субот ва Истиқлоли комили давлати азизамон сидқану содиқона заҳмат кашанд ва ҳифзи арзишҳо ва ормонҳои миллиро ба ин васила таъмин намоем.

       Шукуфон бод Тоҷикистони азиз бо Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон!

Ходимони илмии

Маркази мероси

хаттии АМИТ

Меҳриддин Ғиёсӣ,

Шодиҷони Рамазон

Сиришт ва сарнавишт

(“Хуршедсавор”. Нашриёти “Ношир”. Хуҷанд 2023. 473 саҳ.)

 

Ходимони илмии Маркази

мероси хаттии АМИТ

Меҳриддин Ғиёсӣ,

Шодиҷони Рамазон

 

Во кардани тадқиқоти пурмояи муҳаққиқини маъруф, тавзеҳи иҷмолӣ, барчидани ғояҳои меҳварии таълифоташон  ҷиҳати фаҳми масоили мубраму баҳсбарангези  илмӣ  василати  муҳим  маҳсуб  мешавад, дар ҳар  соҳа,  то ки  номи  муборакашон  ҳар  чи  бештар  дар  хотирҳо  монаду  аз  ёдҳо  зудуда нашавад  ва гузашта аз ин, далелҳои  муътамаде, ки эшон  бо заҳмату  ранҷи  зиёд рӯйи  саҳфа  овардаанд асноди  муҷаддаду  сареҳанд баҳри  мустафид  гаштани  аҳли назар  ва  аз қавли Ҳазрати  Ҷомӣ дар замини дили мустамеон тухми иродат мекоранд, ин зумра шахсиятҳои муътабар.

Осори донишманди нексиришт, доктори илмҳои филологӣ, профессор,  устоди  зиндаёд  Абдулманнони Насриддин,  аз  шумори  ҳамин  гуна таълифоти  пурмаъною  жарф, саршор аз маънавиётанд, ки бо хонанда иртиботи пурвусъати қонеъкунандаро барқарор  менамоянд ва аз гуфтори ҳакиме, ин маънавиёт мабдаи сурати  вуҷуди навъияти эшонро муҷалло кардааст.

   Китоби “Хуршедсавор”   бо саъю  эҳтимоми фарзанди фарзонаи устоди равоншод  Абдулманнони Насриддин доктори илмҳои филологӣ, профессор Фахриддин Насриддинов  интишор ёфта, чаҳор бахшро фарогир аст:  бахши аввал – Нақду баррасии осору ҷусторҳо; бахши  дуюм – Арҷномаҳо, ёдкардҳо  ва хотирот;  бахши сеюм – Феҳристи осори мондагор  ва  бахши  чаҳорум – Оинаи осор. Ва китоб  ҳади ақсо  шасту чор нақду ҷусторҳои  пурмуҳтаво, сипосномаҳою хотироти рангину шеърҳои салису хушоҳангро роҷеъ ба  фаъолияти густурдаи устоди фақид дар бар мегирад, ки воқеан бозтоби дунёи маънавии эшонанд.

Мероси арҷманди донишманди шаҳир Абдулманони Насриддин, ки барои доираи  васеи хонандагон маъхази пурбаҳост аз ҷониби Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Қоҳир Расулзода  васф шуда, саҳмашон  дар рушди илму маорифи кишвар ба вижа зикр шудааст, дар муқаддимаи китоби “Хуршедсавор”.

Вуруд ба ҷойгоҳи олими  маъруф  Абдулманнони Насриддин,  мақому манзалаташон  дар кашфи асрори ниҳонии маънавии  мутафаккирони классикии форсии тоҷикӣ бо  гуфтору суханҳои  дилангезу  гуҳарбор, маърифатангезу  пурхиради шоири  шуҳратёфта  ва  донишманди фарҳехта  Фарзонаи Хуҷандӣ бо  унвони  “Қанди  баста”  ифтитоҳ  меёбад,  ки  бо шарҳу  тафсири шеъри оламгири орифи  бузург  Шайх Камоли  Хуҷандӣ муҳаббату эътимоди  хешро ба  устоди арҷмандашон  бо самимият  изҳор  менамоянд.

Устод  Фарзона  муаллимии  равоншодро  бо  табъи  гуҳарбори  сухангустари хеш, ки  мунҳасир  ба фард аст, васф карда,  бо камоли эҳтиром менигоранд:

“....... Устод  Абдулманнони Насриддин  аз  ҷумлаи кимиёсозоне  буданд,  ки мисҳоро бо кимиёи омоли  солеҳ  зари ноб карданд ва муқаддамтарину  муқаддастарини  некӯиҳову  хубиҳову  нағзиҳо  боз ҳам  интишори анвори донишу илму ирфон дар  ҷонҳои  ҷӯяндагону  пӯяндагон  аст....” (саҳ. 21).

Воқеан,  шоири  маъруф  Фарзона  бо як ҷаҳон  муҳаббату ихлоси  шогирдона шарофати халлоқии устодро  баён  карда,  ба  ин  васила  мабдаи достони  муҳаббати  муршиду  шогирдро кашф кардаанд, ки  ба хазинаи маънавии  “Хуршедсавор”  ворид шуданро ҳамвор менамояд.

Бахши  нахустини китоби мавриди  таваҷҷуҳ бо мақолаи устоди  равоншод,  профессор  Худои  Шарифзода  -  “Калиди ганҷи маънӣ деҳ ба дастам”  оғоз меёбад  ва нигоранда баъди  таъкиди  оригиналӣ будани мавзуъ,  сатҳи гузориши  масъала  ва  амсоли ин ба  навгонии тадқиқот  ва  хидмати  арзандаи муаллиф – Абдулманнони Насриддин дар  пажуҳиши масъалаи  маърифати  адабиёт  ва  заминаҳои пайдоиши шарҳнависӣ аз  дидгоҳи аҳамияти  маърифатии адабиёти  бадеӣ ва  решаҳои таърихию адабии пайдоиши шарҳнависӣ пардохта, дар ин роҳ  азму иродати муаллифро таъриф, ба умқи назар  ва  арсаи таҳлилу  баррасиҳои масоили мубрами адабиётшиносии эшон арҷ мегузоранд. Ва  мавриди зикр аст, ки  мақолаи  мазбур  тақризест, ки Худои Шарифзода ба  китоби Абдулманнони  Насриддин  -  “Шарҳнависӣ  дар  таърихи адаби форс-тоҷик” (-Хуҷанд: Нашриёти давлатии ба  номи Раҳим  Ҷалил,  2001,  иборат аз ду ҷилд)   чанд сол муқаддам  таълиф кардааст.

Асари мавриди нақд қароргирифта аз сӯйи  мунаққиди маъруф  Худоӣ Шарифзода  ба  таври  сазовор ва  рафъати  андеша таҳлил  гардида, ҷузъиёти  аслии таҳқиқ – “ҷараёни  маърифати асари адабӣ ва  тамоюлоти  он,  мушкилии  ин протсесс аз  назари шуаро, донишмандони арабу  аҷам  ва адибони дигар  халқҳо, сарчашмаҳою талаботи воқеии  пайдоиши илми герменавтика дар Аврупо ва шарҳнависӣ  дар Шарқ, вуҷуду пайдоиши шарҳҳо  дар  Эрони аҳди Сосонӣ, пайдоиши илми тафсир  дар араб ва дар ин замина  шарҳнависии адабӣ, оғози шарҳнависии  форсии  тоҷикӣ  аз асри  11 ва инкишофи минбаъдаи он, одоби шуруҳи  шифоҳӣ,  шореҳони  машҳури ашъор, монанди  Муҳаммад  ибни Довуди Алавии Шодиободӣ, Абдулваҳҳоби  Маъмурии  Ғакоӣ,  Афзалии  Оллоҳободӣ,  Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурӣ,   фаъолияти  онҳо ва ғайра” (саҳ.23) таъкид мешаванд.

Муаллифи тақриз ба василаи  изҳори  андешаи худ  роҷеъ ба таърихи  шарҳнависӣ,  иртифои  фикр, таҷрибаи ковишҳои илмӣ, тафаҳҳус дар осори  таърихӣ, фидокорӣ  дар кори таҳқиқии Абдулманони Насриддинро бар асоси мазмуни куллии китоби  “Шарҳнависӣ дар таърихи адаби форс-тоҷик” ситоиш карда, даст ёфтани муҳаққиқи равшанзамирро ба натиҷаҳои комилу муътабар дар ин масир комёбӣ дар илми адабиётшиносӣ  арзёбӣ кардааст. Гузашта аз ин, дар тақризи мазкур ба вузуҳ нигошта мешавад, ки шаклу мазмуни шарҳҳо  ҳамаҷониба омӯхта  шуда, шарҳи матни пурра  ва мушкилоте аз  асарҳо, навъе аз анвои шеърҳо, таҳлили байтҳои шеъри шоирон бо ишора ба маъхазҳои гаронмоя таҳлилу баррасӣ гардида, самараи пажуҳиш – мушаххас намудани усулҳои аслии шарҳнависӣ, аз қабили шарҳ бо  далели осори муаллиф, шарҳ  бо ишораи маънои шоири  дигар, шарҳ ба василаи  ақидаҳои маъмули замон, истифодаи мадорики фаровони халқӣ, илмӣ ва амсоли ин дар тадқиқот  тафсир  шудааст ва ҳамзамон таъкид мегардад, ки чунин тарҳи тадқиқот дар масоили ироашуда дар адабиётшиносии тоҷик  аввалин маротиба ҷараён  гирифтааст ва Абдулманнони Насриддин дар иқдоми мазбур пешоҳанганд.

Нуктаи дигари муҳим аз назари мо дар мақолаи устод Худои Шарифзода ин аст, ки ҷанбаҳои аслии китоби “Шарҳнависӣ  дар таърихи адаби форс-тоҷик”  тавзеҳи мукаммал ёфтаанд, аз ҷумла: коргоҳи маънавию ҳунари шореҳон бо тамоми тафсилоту далелҳои амиқ ва таърихи ин соҳаву мактабҳои он, мактабу ҷараёнҳои шарҳнависӣ ва густариши он  дар Мовароуннаҳру Хуросон, 20 шарҳи “Гулистон” ва 15 шарҳи “Бӯстон”, ки  дар Ҳиндустон таълиф шудаанд, масъалаҳои асосии мувофиқати шарҳ ба воқеияти адабӣ,  масъалаҳои тафовути шарҳҳои осори манзум аз наср, шарҳнависӣ ва масоили матншиносӣ.

Бо як сухан арзиши китоби ёдшуда дар тақризи муҳаққиқ бо тозакориҳои илмӣ баррасӣ шудааст,  ки он баҳои арзандаест ба пажуҳиши гаронарзиши Абдулманнони Насриддин.

Донишманди машҳур, профессор Абдунабӣ Сатторзода дар мақолаи хеш зери  унвони  “Профессор Абдулманнони Насриддин – бунёдгузори матншиносии назарӣ” ҷойгоҳи устоди фақид Абдулманнони  Насриддинро дар матншиносии назарӣ  ба таври иҷмолӣ  ва хело ҳам пурмаънову барҷаста таъкид кардаанд. Ва  шоистагию бартарии дидгоҳи устод Абдунабӣ Сатторзодаро  дар мақолаи  мавриди назар аз унвони он  дарёфтем,  ки бо камоли майлу эътимод  профессор Абдулманнони Насриддинро  бунёдгузори матншиносии назарӣ эътироф кардаанд.

Муҳаққиқ дар муқаддимаи мақола аз ибтидои матншиносии муосири тоҷик дар нахусткитоби адабиётшиносӣ ва нақди адабии устод  Садриддин Айнӣ “Намунаи адабиёти тоҷик” (1926) ёдовар шуда, афзудаанд, ки кори  бунёдии матншиносии муосири тоҷикро  баъдан  донишмандоне, мисли А. Мирзоев,  Р. Ҳодизода... ва  дигарон  муваффақона  идома дода,  матни интиқодии боарзиши як силсила асарҳои саромадони адабиёти форсии тоҷикиро ба табъ расонданд ва аз ин силсила чанд номгӯй  пешкаш мегардад. Устод бо сароҳат таъкид менамоянд, ки  “... то рисолаи доктории зиндаёд Абдулманнони Насриддин  “Масъалаи  маърифати бадеӣ ва шарҳи адабиёти форсии тоҷикӣ” дар соли 1990 ва чопи ду китоби ӯ “Нависанда ва шореҳи осори адабӣ” (1990) ва “Маърифат ва шарҳи адабиёт” (1991)  матншиносии муосири тоҷикӣ  дар маҷмуъ  бештар ҷанбаи амалӣ дошт” (саҳ. 30).

Ҳамзамон муаллифи мақола ин нуктаро зикр мекунанд, ки  тадқиқотҳои илмии дар самти матншиносӣ анҷомёфта, то замони таълифи асарҳои Абдулманнони Насриддин дар самти матншиносӣ камтар ба масоили назариву усулии матншиносӣ таваҷҷуҳ кардаанд. Аз ин дидгоҳ, ба донишманди зиндаёд  А.Насриддин муяссар гардид, ки на танҳо  дар бахши матншиносӣ -  матншиносии назариро бунёд гузорад, балки дар ин замина дар Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б. Ғафуров мактаби илмиро ба вуҷуд орад.

Дар мақолаи Абдунабӣ Сатторзода матолиби дигаре, ки ҷойгоҳи олими шуҳратмандро муҷалло менамояд ин аст, ки истифода аз шарҳномаҳои форсии тоҷикӣ ва дастовардҳои шореҳон назариёти матншиносии ӯро миллӣ гардонидааст ва фароҳам овардани   унсурҳои илмии суннатӣ ва муосири форсии тоҷикӣ бо равияҳои илмии ғарбӣ дар матншиносӣ аз хусусиятҳои муҳими назариёти  Абдулманнони Насриддин мужда медиҳад.

Дар мақолаҳои дуюми китоби “Хуршедсавор” – “Рӯдакишиносӣ дар чашмандози илмии Абдулманнони Насриддин” – профессор  Мирзо Муллоаҳмад, “Вусъати назар ва пайвандҳои маънавии профессор Абдулманнони Насриддин бо ховаршиносони хориҷӣ” – профессор Матлубаи Мирзоюнус,  “... Ки аз донишу дод будаш сиришт“ – профессор  Абдуҷамол Ҳасанзода  паҳлуҳои пурвусъати андешаҳои  илмии олими нексиришт, шодравон Абдулманнони Насриддин мавриди таҷзия қарор ёфта, ҷузъиёти илмии осори эшон, хосатан – ҷусторҳо дар матншиносии осори Абуабдуллоҳи  Рӯдакӣ, тағйиру тасҳифи матнҳо, се самти  тадқиқоти гаронарзиш, ба низом овардани фарҳангҳо ва луғатҳои соҳавӣ, тадқиқи   масоили лексикологию лексикографияи тоҷик, таҳқиқи масъалаҳои забони осори адибон ва маданияти сухан, паҳнои андеша, ошноӣ ба тадқиқоти  донишмандони бузурги шуравӣ – Е. Э. Бертелс,  Н. И. Болдирев, И. С. Брагинский, А. Кримский, М. Н. Османов,  Н. И. Пригарина ва дигарон, дидаи тадқиқ дӯхтани устоди шодравон  Абдулманнони Насриддин ба муҳаққиқини Аврупою Амрико – Аннамери Шиммел, Ҳелмут Риттер, унси бештар доштан ба донишмандони Шарқ-Эрон, Ҳиндустон, Афғонистону Покистон, муҳаббати беандоза ба Эрон ба хотири донишмандони беназираш  ва ниҳоят ба масобаи офтоб тасвир шудани ин чеҳраи мондагор дар гуфтори саршор аз меҳри донишманди нексигол Матлубаи  Мирзоюнус дарҷ шудааст...

Профессор Абдуҷамол Ҳасанзода фаъолияти илмии Абдулманнони Насриддинро дар бахши забоншиносӣ  дар мақолаи худ баррасӣ намуда, нигоштаанд, ки эшон дар ҳама самтҳои забоншиносӣ – вожашиносӣ, решашиносӣ, фарҳангнигорӣ, маънишиносӣ, калимасозӣ, сарфу наҳв, ҳусни сухан, забону услуби  адибони даврони асримиёнагиву гузаштаи  наздик ва муосир, усули таълим  ва амсоли ин осори зиёд боқӣ гузошта, тавассути чунин заҳмат қазияҳои  мураккаби забоншиносии тоҷикро шарҳу тавзеҳ додаанд...

“Ҷойгоҳи профессор Абдулманнони Насриддин дар камолшиносӣ”  унвони  мақолаи  пурмазмуни профессор  Бадриддин Мақсудзода маҳсуб мешавад.

Донишманди муҳтарам Бадриддин Мақсудзода, ки эшон аз зумраи олимони муваффақи камолшиносӣ  дар ҳавзаи форсизабонон қарор доранд, саҳми арзандаи равоншод  Абдулманнони Насриддинро махсус ёдовар мешаванд, дар мақолаи хеш.

Ба ин маънӣ фармудаанд:

“Тавре ки маълум аст, дар мавриди шахсияти эҷодии Камоли Хуҷандӣ ва ашъори ӯ иддаи касири адабпажуҳони хориҷӣ  аз Эдвард Браун сар карда, то Сируси Шамисову  Алиасғари Шеърдӯст ва ҳамчунин аз муҳаққиқони дохилӣ шуруъ аз устод Садриддин Айнӣ  то Аълохон Афсаҳзод ва дигарон қаламфарсоӣ кардаанд. Ҳамаи тадқиқоти эшон, албатта, дар мақолаи худ ҳоизи аҳаммиятанд, аммо дар миёни онҳо осори дар воқеъ таҳқиқии профессори зиндаёд, суханшиноси мумтоз  Абдулманнони Насриддин (1953 – 2011) аз ҷойгоҳи муҳиму вижае бархурдор аст” (саҳ. 64).

Китоби “Сеҳри мубин”-и Абдулманнони Насриддин дар мақолаи профессор Бадриддин Мақсудзода бо диди тозаи тадқиқ ба таври мухтасар баррасӣ шудааст, ки воқеан бартарии гуфтори устоди шодравонро  ба исбот расондааст ва гумони ғолиб ин нукта аст, ки мақолаи мазбурро бояд мутолиа кард...

Шоир ва донишманди фарҳехта, шодравон Асрори Раҳмонфар дар мақолаи “Осори мондагори донишманди шуҳратёр”, аз қавли худашон устод Абдулманнони Насриддин бидуни муҳобо бо осори пурарзиши худ дар таърихи адабпажуҳони олами Шарқ чеҳраи мондагоранд. Ва эшон ҳам китоби  “Сеҳри мубин”-ро ганҷи бебаҳои маънавӣ эътироф карда , аз каломи пурмуҳтаво  ва сеҳри килки шоири бузург  Фарзона  ингуна мисол задаанд: “барои ишқварзону камолхоҳону висолҷӯён вурудгоҳи зебоест ба нигорхонаи шеъри Камол, ба он қаламрави  афифи саодатпартаве, ки Шоҳаншоҳе ба номи “Муҳаббат” салтанати  бебадал дорад” (Фарзона) (саҳ.77).

“Шарҳнигории адабӣ дар таҳқиқи профессор Абдулманнони Насриддин”  чунин ном гирифтааст мақолаи профессор Мирзо Солеҳов.

Устод Мирзо Солеҳов бо эътимоду ихлос  ба тадқиқоти густурдаи олими шаҳири зиндаёд бар ин ақидаанд, ки  то А. Насриддин роҷеъ ба омӯзиши таърихи пайдоишу ташаккул, таҳаввул, макотибу марказҳо, доираҳо, анвои шуруҳоту мухтассоти онҳо, ҷанбаҳои назариявии шарҳнигорӣ ва амсоли ин дар хиттаи форсизабонон нафаре чунин кӯшиши босабот накардааст...

Бо мақолаҳои  “Нақши профессор Абдулманнони Насриддин дар рушди ҳавзаи илмии Хуҷанд”  (Нурулло Ғиёсов),  “Нақши мунири Абдулманнони Насриддин дар ҷодаи илм” (Ҷӯрабек Исомиддинов),  “Чеҳранигории илмии профессор Абдулманнони Насриддин”  (Ҳамза Боқиев),  “Профессор Абдулманнони Насриддин – матншиноси камназир” (Мубашшир Акбарзод), “Фаротар аз саводи ҳафт иқлим” (Мухлиса Нуруллоева),  “Гузаре ба “Тазкираи шуарои Хуҷанд”  (Садриддин Мирзоев),  “Руҷуе ба саҳми профессор Абдулманнони Насриддин дар забоншиносии тоҷик” (Мусо Олимҷонов), “Муҳаққиқи мактаби шарҳнигории форсу тоҷик” (Мавҷуда Урунова),  “Шинохти Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ дар таҳқиқоти Абдулманнони Насриддин” (Азизов Сорбон), “Сарчашмаи зулоли маърифат” (Нумонҷон Нигматов),  “Саҳми Абдулманнони Насриддин дар муаррифии шуарои Хуҷанди нимаи дуюми асри 18 ва ибтидои асри 20”  (Шамсия Ҳомидова) ва “Бо пайроҳаи устоди муътабар” (Тоҷинисо Ашрапова) бахши аввали китоби  “Хуршедсавор” хатм мешавад, ки дар гуфторҳои фавқи донишмандони арҷманди кишвар саҳми сутурги олими шуҳратёр Абдулманнони Насриддин дар фарҳангпажуҳӣ, масоили назариявии адабиётшиносӣ, тадқиқи чеҳраҳои илмии нухбагони илму адаб, ҳадаф ва вазоифи матншиносӣ, шинохти нусхаҳои хаттӣ, ҷойгоҳи коғаз ва  имлову хат, саҳву иштибоҳот дар нусхаҳои хаттӣ ва китобҳои ба хатти кириллӣ ба табърасида, бозшиносӣ ва таҳқиқи илму адаби Хуҷанд, зиндагинома ва осори суханварони Хуҷандӣ дар “Тазкираи шуарои Хуҷанд”, забоншиносӣ, шарҳнависӣ, нақди адабӣ, сию чор шарҳи ҷомеи “Маснавии маънавӣ”-и Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, қуръонпажуҳӣ ва ғайра ба таври ғавру шоиста талқин мешавад, ки хуш ба ҳоли чунин муҳаққиқони арҷгузор ба заҳмати мондагори шахсияти маъруфи илми тоҷик шодравон Абдулманнони Насриддин.

Бахши дуюми китоби “Хуршедсавор” низ аз мақолаҳои нодиру ҷолиби шоирону олимони шуҳратманди кишвар шуруъ шуда, аз қавли устодони сухан Фарзона ва Абдунабӣ Сатторзода шамси саодатпартаву фарзонаи якдона Абдулманнони Насриддинро тӯшаи фароҳамомадаи бисоташон зодаи фазли  Аллоҳиву бардошти фитрату хирадашон ладунист (Фарзона) ва бо як сухани воло, бо вуҷуди он ки устоди зиндаёд аз баъзе  ҳаммаслакони хеш дар син хеле хурд буданд, аммо бо дарназардошти шахсияти истисноияшон эшонро  бо арзи эҳтиром Устод мегуфтанд (Абдунабӣ Сатторзода).

   Сароҳатан иброз медорем, ки мутаассифона нигоштаҳои саршор аз ақидаҳои нобу бикри олимони маъруф Аҳмадҷони Раҳматзод, Матлуба Мирзоюнус, Умедахон Ғаффорова, Замира Ғаффорова ва дигарон роҷеъ ба осори мондагори Абдулманнони Насриддин аз имконоти мухтасари мо хориҷанд, ки тафсири онҳоро ба вақту замони мувофиқ вомегузорем.

   Хатми китоби “Хуршедсавор”-ро “Гуфтори дилу дида”, “Феҳристи осори мондагор” ва “ Оинаи осор” ҳусни анҷом мебахшанд ва бо ин рубоии мазкур, ки ба ҳасби ҳоли устоди равоншод Абдулманнони Насриддин мувофиқ  ба гуфтор хотима мебахшем.

 

Доғи дили лола дар чаман мемонад,

Бас гиряи шамъ дар лаган мемонад.

Устоди азизи азҷаҳонрафтаи мо,

Аз ҳастии ту ганҷи сухан мемонад.

Ёду номашон гиромӣ бод!

Бознашр аз Рӯзномаи "Адабиёт ва санъат",

20.06.2024, №24 (2254)

 

 

 

 

Мавзуъҳои кору пайкори нек, ҳифз намудани тамоми арзишҳои милли, рӯ овардан ба фарҳанг, забон ва таъриху тамаддуни миллат, яке аз идеалҳои волоест, василаест, ки хушбахтию саодати мардум аз он маншаъ мегирад ва зиндагии башарро маънӣ мебахшад, гӯшаҳои торику сарди мардумро гарму мунаввар сохта ба мардум шеваи зистан ва инсонвор зиндагӣ карданро меомӯзад, дар ашъори ноёби мардони суханвар ҷойи намоёнро ишғол мекунад. Вақте ки мо ба саҳифаҳои адабиёт назар меафканем, кам шоир ё мутафаккиреро пайдо мекунем, ки дар бораи донишу хирад ва таълиму тарбия чизе нагуфта бошад ё асаре наофарида бошад. Чунки тарбия  намудани насли ҷавон яке аз муҳимтарин   вазифаи ҷонии донишмандон ва омӯзгорон мебошад, ки насли ҷавони миллатро барои нек андешидан роҳнамун бошанд.

Агар насли солор дар пешрафти  илм ва тарбия намудани насли ҷавон оҷиз бошанд, шояд аз илму зиё ва фазилати инсонии худ низ рӯ битобанд. Чунки тарбия намудани шогирдони хубу донишманд барои ҳар насли солортар аз воҷибот аст.

Таълиму тарбия дар адабиёти тоҷику форс дорои суннати хеле ғанӣ ва қадимӣ буда, ба хусус  аз давраи пайдоиши одам ривоҷи зиёд доштааст. Идома ва ҷамъбасти он суннатро дар ашъори ноёби шоирони адаби форсӣ метавон мушоҳида кард. Ин аст, ки Пешвои миллат, Ҷаноби олӣ Эмомалӣ Раҳмон низ гуфтаҳои абармардони суханро сармашқи кори худ намуда, имрӯз ин суннати бостонии фарҳангиро  идома дода, ба  ҳадди камол расондааст.

Ашъори нобиғаҳои адаби тоҷикӣ хеле рангин буда, ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти инсонро фаро мегиранд. Чизи дигаре, ки дар ашъори суханварон бо маҳорати баланд ва завқи бадеӣ гуфта шудааст, ин  истифода шудани андешаҳои ҳикматомез дар ҷомаи ахлоқи ҳамидаи инсонӣ мебошад.

Ин аст, ки Пешвои миллат, Ҷаноби олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама ҳолат ба насли ҷавон такя намуда, насли ҷавонро чун нерӯи бузурги созанда меҳисобад ва онҳоро ба донишандӯзӣ, касбомӯзӣ, забондонӣ   ва арҷ гузоштан ба осори бою гаронбаҳои ниёгонамон даъват мекунад.

Мисол, Абдураҳмони Ҷомӣ дар ин бора чунин овардааст:

 

Дар ҷавонӣ саъй кун гар бехалал хоҳи амал,

Мева бе нуқсон бувад чун аз дарахти навбар аст.

 

Пешвои миллат хеле хуб дарк кардаанд, ки ҷавони имрӯза агар аз китоб дур бошад, ӯ метавонад ба ҳар гуна роҳи хато равад ва ба ҳар гуна гурӯҳҳои вайронгар ҳамроҳ шавад.

Боиси ифтихор аст, ки ҷавони имруза дигар ҷавони даҳ сол пеш аз худ нест. Дигар ӯ побанди насли куҳансол нахоҳад буд. Ӯ ҳама куҳнагариҳоро аз худ дур карда, тадриҷан барои забондонию донишандӯзӣ ва ҷаҳондонӣ барои худ коре карда тавонистааст, ки нахли шинондаи ӯ дар оянда барои миллату давлат борвар хоҳад буд.

Нобиғаҳои адаби форсӣ борҳо ба воситаи асарҳояшон ба баъдинагон таъкид карданд, ки агар роҳбари давлат хулқу хӯи пешвоёна дошта бошад, ӯ метавонад миллату кишварашро аз харобӣ ба ободӣ, аз парешонӣ ба сарҷамъӣ, аз ҷанг ба сулҳ ва хушбахтию нишот оварда расонад, дар тамоми ҳолат барои халқ аз ҷумла насли ҷавон ҳамроҳ, ҳамдард ва ҳамроз буда метавонад ва халқаш ҳаргиз танҳо нест, чунки ӯ сарваре дорад, ки бо дили пуру хотири ҷамъ дар тамоми ҷой ба ӯ такъя карда метавонад.

Адабиёт борҳо исбот кардааст, ки дар ҷомеа барои баъзе ашхос сарвату боигарӣ аз ҳама чиз болотар меистад. Дар рӯзгори адибони мо далелҳои зиёдеро меёбем, ки шоҳзодагон барои тоҷу тахт, молу сарват шуда ба амали ношоиста даст задаанд. Масалан, писари Улуғбек Абдулатиф, барои тоҷу тахти шоҳи падарашро ба қатл расонд, ки Абдураҳмони Ҷомӣ дар қолаби зебои назм бо як ҷаҳон маҳорати баланди шоири чунин баён кардааст:

 

Фарзанд нахоҳад зи пайи мол падарро,

Хоҳад, ки намонад падару мол бимонад.

Хуш нест ба марги падару бурдани мерос,

Хоҳад, ки кушандаш, ки дият ҳам биситонад.

Инчунин, дар ин мавзуъ қитъасарои машҳури адабиёт Ибни Ямини Фарюмадӣ низ қитъаҳои зиёде дорад, ки сар то по таълимдиҳанда ва тарбиякунанда мебошанд ва барои баъдинагон ҳамчун як мактаби тарбия хизмат мекунанд:

Падар карда насиҳат мар писарро,

Ки зинҳор аз касе чизе нахоҳӣ.

 

В-агар рӯзе чунон афтад, ки хоҳӣ,

Зи марде хоҳ, агар чизе бихоҳӣ.

 

Ё дар ҷои дигар: 

 

Эй писар, ҳамнишин агар хоҳӣ,

Ҳамнишине талаб зи худ беҳтар.

З-он ки дар нафси ҳамдам аз ҳамдам,

Нафс пайдо шавад ба хайру ба шар.

 

Имрӯз, ки мо дар замони ҷаҳонишавӣ қарор идорем, табиист, ки ҷавононро дар руҳияи рӯ овардан ба фарҳанги миллӣ тарбия кунем, то ки ҷавони имруза фарҳанги миллии хешро аз фарҳанги бегона фарқ карда тавонад, аз таъриху тамаддуни миллаташ воқиф бошад.

Мардони тавонои сухан ба баъдинагон таълим додаанд, ки ягон илми дигар шарифтар аз илми худшиносӣ нест. Бинобар ин, моро лозим аст, ки ҳар қадами хешро дар такя бар аслу асолат ва ҳувияти миллӣ, арзишҳо ва суннату анъанаҳои муқаддаси миллат бардорем ва бо ин кори худ намунаи олӣ барои насли нав гардем.

Суханварони асили адабиёт ба баъдинагон ба воситаи ашъори ноёби хеш таълим медиҳанд, ки дар ҷустуҷӯи адабу ахлоқ бошанд, зеро, авҷу камоли саодати ҳар як ҷомеа бар пояи донишу ахлоқ устувор мегардад. Ҷавҳари ҳастии инсон ақли солими ӯст. Инсони донишманд ҳеҷ гоҳ роҳи суханчинию тафриқаандозӣ байни инсонҳоро интихоб намекунад. Дар ҷойе, ки дониш фармонраво аст, он ҷо ҳамеша пирӯзии хирад бар ҷаҳолат, ҳақиқат бар ҳамоқат ва адолат бар разолат таъмин аст. Агар ахлоқи устод дар банди ҷаҳолат бошад, фаъолият кардан барои шогирдон дар паҳлуи ӯ хеле душвор аст. Чунки, дар муҳите, ки ҷаҳолат пойдор аст, зиндагию фаъолият кардан дар он ҷо бадтар аз зиндон мешавад.

Имрӯз таҷрибаҳо борҳою борҳо нишон доданд, ки ҳамингуна устодони шуҳратталабу муфтхӯр ба ҷойи дастгирӣ кардани шогирдон, баръакс, онҳора ба чуқурии фурӯрафта тела медиҳанд. Онҳо худро устод мешуморанду дарси адаб ба шогирдон мегӯянд, вале  худ аз он ибрат намегиранд, ки посух метавонад ин бошад, ё ба мардум эҳтиром намегузоранд ё ба худ!

Оё онҳо аз ин аъмоли ношоистаи худ боре ҳам фикр кардаанд, ки баъдинагон чи гуна сар миёни ворисон боло хоҳанд кард ва онҳоро ба хубӣ ёд кард? Онҳо фаромӯш кардаанд, ки баъд аз онҳо ҳамаи пӯшидаҳо фош шуда, ногуфтаҳо гуфта хоҳанд шуд ва ҳамин насли ҷавон шоҳиди аъмоли онҳо хоҳанд буд, ки ин мавзуъ, яъне хиёнат ба насли ҷавони миллат, ки ояндаи миллат дар дасти онҳост, дидаю дониста ба сангарҳои нафсу ҳирс, хиёнат, тамаъ ва хории иззати нафси худ даъват мекунанд.

Мисол, шоири тавонои адабиёт Ғиёсии Бадахшонӣ дар ин бора чунин мефармояд:

Пире  на, ки аз хушки ба соҳил диҳадат сайр,

Он пир, ки мустағрақи амвоҷи таҷаллист.

Пире на, ки торик бувад ҷону дили ӯ,

Пире, ки дилаш машъали даммоҷи таҷаллист.

 

Ё дар ҷойи дигар:

 

Нафси Султон роҳи динам мезанад,

Аз шари ӯ деҳ паноҳам, ал- Ғиёс,

Варна бо ин феълу ин атвори ӯ,

Лоиқи зиндону чаҳам, ал- Ғиёс.

 

Албатта, тафаккур сиришти беназир аст, аммо як иштибоҳ метавонад тафаккури инсонҳоро бадном созад, ки дар саҳифаҳои адаби тоҷикӣ кам нафареро пайдо кардан мумкин аст, ки дар ин мавзуъ чизе нагуфта бошад ё асаре наофарида.

Набояд фаромӯш кард, ки тарбия кардани шогирдон барои ҳар устод аз воҷибот аст ва инчунин вазифаи аслии устоди асил тафсири ақлонӣ аст, ки ин гуна тафсир муҳимтарин ҳастии илми одамгарист, ки метавонад насли миллатро дар руҳияи ҳувияти миллӣ тарбия карда, онҳоро ба худшиносию хештаншиносӣ даъват кунад. Чунки ҳувияти миллӣ ва ҷомеаи солим бар пояҳои ақлу заковат, фазлу дониш, илму маърифат, некию накӯкорӣ, ахлоқ ва дину имон пойдор мемонад.

Дар ин бора Ибни Ямини Фарюмадӣ мефармояд:

 

Суҳбати некон бувад монанди мушк,

К-аз насимаш мағзи ҷон ёбад асар.

Ҳар ки аз нокас тамаъ дорад вафо,

Аз дарахти хушк меҷӯяд самар.

Аз хирадмандон талаб кун дӯстӣ,

З-он ки ёриро нашояд беҳунар.

Дар замини дил нишон бехи адаб,

То дарахти иззатат ояд ба бар.

 

Ё дар ҷойи дигар: 

 

Бар ту хонам зи дафтари ахлоқ,

Ояте дар вафову дар бахшаш.

Бо ту гӯям, ки чист ғояти ҳилм,

Ҳар ки заҳрат диҳад, шакар бахшаш.

 

Оре, адаб бузургтарин нишонаи инсони комил, дурахшонтарин ва арзандатарин пояи зиндагист. Адаб аст, ки чун нуре ҷаҳонро равшанӣ мебахшад, ҷомеаро солим ва инсонро намунаи ибрат мегадонад. Касе, ки маҳрум аз эҳсоси ақлонист, ба шумори инсон дохил кардан аз имкон берун аст.

Чуноне, ки бузургони мо фармудаанд:

 

Биё эй дӯст, то огаҳ зи ахлоқу адаб бошем,

Чу нуре равшанорои муҳит дар ҳар нафас бошем.

Ба тифлону бузургон дарси ибратро биомӯзем,

Ки фардо зиннати ҳар анҷуман, имдодрас бошем.

 

Вазифаи ҳар як шахси солимфикр аз он иборат аст, ки шогирдон ва фарзандони худро дар руҳияи бузурги маърифатнокӣ ва худшиносию худогоҳӣ тарбият намояд, то онҳо суратпараст нею сиратпараст ба камол бирасанд, то ояндаи ҷомеаи солим гарданд.

Ҳамаи гуфторҳои боло далели бузург будани мартабаи шахсӣ боадабанд. Вобаста ба ин мо инсонҳо бояд аз ин гавҳари дурахшону тобон, ки ҷаҳонро равшанию нур ва хушиву сурур мебахшад, бархурдор бошем, зеро тавре бузургон гуфтаанд:

 

Тифлро аз кӯдакӣ омӯз адаб,

В-аз камоли тарбият одам шавад.

 

Хулоса, адаб нишонаи бузурги одаму одамгарист, ки касро шуҳратёр мегардонад. Адаб дури гаронест, ки дорандаи он сарватмандтарин каси олам аст, ки ин мавзуъ дар ашъори ниёгонамон бо як ҷаҳон обу ранги бадеӣ ва маҳорати баланди шоирӣ суруда шудааст. Ҳамин тариқ дар ашъори бузургони адабиёти тоҷику форс  мавзуи хирад бо тамоми паҳлуҳояш суруда шуда, ба ин восита мардумро ба шунидани пандномаҳояшон даъват кардаанд.

Мисол, Абдураҳмони Ҷомӣ ин мавзуъро хеле шоирона ба қалам додааст:

Хирадро асар аз дили оқилон,

Фузун бошад аз теғ бар ҷоҳилон.

Бимонад мудом он асар дар замир,

Шавад ин ба якчанд дармонпазир.

 

Шоирон ҳамчун шахсиятҳои пешқадами замони худ беҳтарин падидаҳои ахлоқи ҳамидаву  солими инсонӣ; покиву номи нек, ҷасорату бурдборӣ, иффату ҳаё, ҳилму шикебоӣ, хоксориву қавипаймонӣ ва ғайраро дар симои қаҳрамонҳояшон амалкунанда бо шуру шавқ ва ҳаяҷони бардавом гаштаву баргашта тарғиб намуда, ҳамчун маҳкумкунандаи ахлоқи баду носолим ва накӯҳишгари бадиҳо ба муқобили пастиву сифлагӣ, ҳирсу тамаъ, шаҳвату айёшӣ, ҷаҳлу нодонӣ, риёву дуруягӣ, хештанбиниву худписандӣ ва қабоҳатҳои дигари ҷамъиятӣ баромад намуда, бо роҳи панду насиҳат додан мехоҳанд дар тарғибу ташвиқи ахлоқи ҳамида ва аз байн бурдани ахлоқи ношоистаи одамон ҳиссаи худро гузоранд. Бузургони аҳли адаб ба  воситаи ашъори худ панд медиҳанд, ки хирад некӣ ва накӯкорист ва ҳамеша бо бадӣ мухолиф аст ва дар ягон ҳолат шахси хирадманд ба ҳавою ҳавас дода намешавад, бадахлоқу бадкор нест ва ӯ ҳамеша кӯшиш мекунад, ки худро аз бадахлоқию бадкорӣ канор бигирад, ки ғазали зеринро метавон барои боварибахшии андешаҳои боло намунаи беҳтарин донист:

 

Ҳаркиро аз хирад мадад бошад,

Кай дар ин тан диҳад, ки бад бошад?!

 

Нек ба ҷомеа нигаристан маърифати инсониест, ки насли ҷавонро аз душвориҳо  ба рӯзгори кунунии маънавӣ даъват мекунад.

Дар ашъори ниёгон аз Рӯдакӣ сар карда ҳикмат ва панд мақоми хосса дорад. Ин шоирони адабпарвар ҳар чизеро, ки мебинанд, ҳикмат меҷӯянд ва ба хонанда ҳамчун ибрат баён мекунанд. Онҳо хислатҳои бади инсонӣ, аз қабили ҳирс ва тамаъро мазаммат намуда, шахсеро, ки аз хислатҳои бади инсонӣ орист, султони вақт мешуморанд ва султони ҷаҳонро гадои ӯ медонанд:

Мисол, Ибни Ямини Фарюмадӣ ба воситаи қитъаҳои ахлоқӣ ва инчунин ба воситаи баъзе  қасидаҳои мадҳиявиаш, ки дар ситоиши Тағотемурхон гуфтааст, на танҳо диққати ӯро ба тарбия намудани худ, балки ба тарбия намудани садҳо нафар намояндаи илму ҳунар ҷалб менамояд:

 

Тамаъ мадор, ки роҳи салоҳ гирад пеш,

Ҳар он ки одати бад бо гилаш сиришта шавад.

Маро зи нокасу бадасл нест чашми вафо,

Чи гуна деви лаин пок чун фаришта шавад?

 

Бузургони адаби тоҷик  дар масъалаи тарбия ва таъсири он ба инсонҳо боварии комил доранд. Дар шароити кунунӣ бошад, ҳама чиз ба тарбия вобастагӣ дорад. Дар ин бобат Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» амал мекунанд, ки мутобиқи онҳо чи дар мактаб, чи дар хона ва чи дар ҷамъият, омӯзгорон, падару модарон ва аҳли ҷомеа ба тарбияи фарзандон диққати ҷиддӣ медиҳанд, ки мавзуи таълиму тарбияи фарзанд аз тарафи падару модарон дар ашъори ниёгон ҷойи намоёнро ишғол мекунад. Суханварони адаби тоҷик ҳамчун муллимони беҳтарини банни башар ба ҳисоб мераванд, ки борҳо дар ашъорашон, ки ба тарбияи фарзанд бахшида шудаанд, таъкид менамоянд, ки агар фарзанд аз овони хурдсолӣ дар фазои ором ва солими оила ба воя расада, аз тамоми моҳиятҳои тарбия бархурдор шавад, вай метавонад дар оянда дар ҷомеа мавқеъ пайдо карда, дар зиндагӣ ҳеҷ гоҳ ба ягон сангар барнамехӯрад... Агар фарзанд аз овони хурдсолӣ дар фазои ноорому носолими оила ба воя расад ва аз моҳиятҳои тарбия хуб бархӯрдор нашавад, ӯ ҳар лаҳза дар зиндагӣ ба як сангар бар мехӯрад, ки шояд ин сангарҳои нафсу ҳирси сарсаригардию оворагардӣ, нашъамандию нашъаҷалобӣ бошад.

Ниёгонамон гаштаю баргашта ба воситаи ашъорашон ба баъдинагон таъкид менамоянд, ки падару модарон бояд фарзандонашонро аз хурдӣ ба меҳнат ва меҳнатдӯстӣ даъват намоянд, ҳунар омӯзанд, ки Ҷомӣ дар қолаби зебоӣ назм, ки ҳикматомӯзанд, чунин баён кардааст:

 

 

Эй ниҳоли чамани ҷону дилам,

Ғунчаи боғчаи обу гилам.

Дар ҳунар кӯш, ки зар чизе нест,

Ганҷу зар пеши ҳунар чизе нест.

 

Ё дар ҷойи дигар:

                            Биё, эй ҷигаргӯша фарзанди ман,

Бинеҳ гӯш бар гавҳари панди ман.

Садафвор биншин даме лаб хамӯш,

Чу гавҳар фишонам, ба ман дор гӯш.

Шунав панду дониш ба он ёр кун,

Чу донистӣ, он гоҳ ба он кор кун.

Абармардони адаби тоҷик махсусан, ба омӯзиши пешаи илму ҳунар таваҷҷуҳи зиёд зоҳир намудаанд, ки бесабаб нест. Аввалан, онҳо касбу ҳунарро василаи зиндагӣ ва маишати рӯзгор медонанд. Чунки худи онҳо тавассути меҳнати пурмашаққат на танҳо рӯзгори худро сомон мебахшиданд, балки роҳатрасони дигарон ва ободгари мулк низ буданд. Илму дониши андӯхтаи инсон вақте арзиш пайдо мекунад, ки дар амал татбиқ шавад, мушкилеро дар зиндагӣ ҳал созад ва барои пешрафти ҷомеа хидмат намояд.

Дар ин бора Ибни Ямини Фарюмадӣ мефармояд:

 

Шарафи мард ба илм асту каромат ба суҷуд,

Нест бе илму амал ҳеч касеро миқдор.

Ҳар киро ҳаст ҳасаб, гар насабе нест, чи бок!

Беҳунарро чи шараф аз насаби хешу табор?

 

Ё дар ҷойи дигар:

 

Мард бояд, ки ҳар куҷо бошад,

Иззати хештан нигаҳ дорад.

Худписандиву аблаҳи накунад,

Ҳар чи кибру манист, бигзорад.

 

Дар ашъори ниёгон нахустин афкори ахлоқӣ дар бораи эҳтироми инсон аз тарафи инсони дигар ба мушоҳида мерасад,  ки дар “пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек” буда, инсонро ба он раҳнамо месозад, ки ӯ на танҳо фикру андешаи нек дошта бошад, балки сухани хуб гӯяд, аз алфози печдарпечи дилбазан, ки инсонҳоро дилшикаста мегардонад, парҳез кунад, ҳамеша сухани бикр гӯяд, рафтораш таълимдиҳандаю тарбиякунанда бошад ва муҳимтар аз ҳама, дар ҳама ҳолатҳо бояд рафтори шоиста намояд, ки ғазалсарои машҳури адабиёт Нахлии Бухороӣ фармудааст:

 

Сӯхтам з-ин нохирадмандони белаззаткалом,

К-аз нафасшон доғҳо дорад дили донои ман.

 

Ё дар ҷойи дигар:

 

Нахлӣ, имрӯз харидори сухан ноёб аст,

Ёсамини сари бозор макун гавҳари хеш.

 

Мавзуи нармсуханӣ, латофати сухангӯи дар ашъори Абдураҳмони Ҷомӣ низ мавқеи намоёнро ишғол мекунад, ки ғазали зерини ӯро метавон барои боварибахшии андешаҳои болоӣ намунаи беҳтарин донист:

 

                        Мард бояд, ки ба лутфи сухану ҳусни хитоб,

                        Табъи арбоби ситамро зи ситам боз орад.

Ҳар лаиме, ки зи эҳсону карам бас дурр аст,

Ба фусуни сухан ӯро ба карам боз орад.

 

Адолат дар ҳаёти инсон вазифаҳои муайянро иҷро карда, инчунин як қисмати муҳими илми ахлоқ мебошад. Агар адолат дар маҷмуъ аз як тараф ҳама шаклҳои одобу ахлоқро ифода кунад, аз тарафи дигар шакли нишон додан ё тарзу равиши тарбияи одоби инсонро дар бар мегирад. Адолат на танҳо масъалаи илм дар бораи ахлоқи ҳамида, балки ҷузъи муҳими рафтори инсон аст. Адолат дар маънои эҳтироми инсон ба инсони дигар асос ёфтааст. Бинобар ин, адолат байни инсонҳо бурду бохти давлат, пешравии ҷомеа  ва ба ҳам омадани одамон ба ҳисоб меравад, зеро адолат ва ахлоқи инсонӣ на модарзодӣ, балки касбӣ мебошад. Яъне, ақл ва рафтору атвори одам дар раванди ҳаёти  ӯ рушду такомул меёбад, зеро адолат, муошират ва рафтор, маданият ва ҳадафҳои ахлоқии хоси худро дорад. Яъне, инсондӯстӣ, накӯкорӣ, устуворӣ ва серталабӣ. Ба қавли бузургони адаби тоҷик ҳар инсонро зарур аст, ки ҳамеша адолатхоҳ бошад ва дар муносибат бо атрофиён хушмуомила бошаду баҳри пайдо намудани ҷойгоҳи худ дар ҷомеа талош намояд ва ҳаёти шоистаи инсониро барояш муҳайё созад. Инсон дар зиндагӣ дар тамоми ҳолат бояд ба якдигар ҳамраҳ, ҳамдард ва ҳамроз бошад, на ин ки беадолату бераҳм.

Абдураҳмони Ҷомӣ аз ин гуна инсонҳои беадолату ҷоҳил шиква намуда, дар шеърҳояш онҳоро ба зери тозиёнаи танқид гирифтааст:

 

Ҷаҳонподшоҳо, дар инсоф кӯш,

Зи ҷоми адолат маи соф нӯш!

 

Ё дар ҷойи дигар:

 

Адлу инсоф дон, на куфру на дин,

Он чи дар ҳифзи мулк даркор аст.

Адли бедин низоми оламро,

Беҳтар аз зулми шоҳи диндор аст.

 

Рӯдакиву Фирдавсӣ, Носири Хусраву Умари Хайём, Саноиву Аттор, Балхию Сайидо, Саъдиву Ҳофиз, Нахлию Сӯзанӣ ва дигар суханварони маъруф бузургии инсонро ситоиш карда, орзуву омол, андешаву эҳсос,  мақсаду маром ва ормонҳои ӯро ба  қалам додаанд. Онҳо ҳадафи асосии инсонро дар зиндагӣ  аз ростиву ростқавлӣ, поктинатӣ, адлу инсоф, анҷоми кори нек, гузоштани осори хуб медонанд.  Ростиву росткориро шоирони адаби тоҷик аз беҳтарин рафтору амалҳои инсон мешуморанд ва ҳамеша онро талқин менамоянд, ки  Ибни Ямини Фарюмадӣ ин мавзуъро дар қолаби зебои назм чунин ба қалам додааст:

 

Бо ҳарифон бар бисоти даҳр, эй некӯхисол,

Ростӣ кун пеша ҳамчун сарв, агар озодаӣ.

Гар бикӯшӣ, дар шарафро бозиёдат мешавад,

Аз маволиди сето чун беҳтарин афтодаӣ.

Даҳ ҳазорат хасм агар бошад чу андар ҳусни сабр,

Хона гирӣ, хуш нишин, к-он ҷумларо истодаӣ.

 

Такя камтар кун бар омоли тавил Ибни Ямин,

Ҷуз бар ин умри қасират, чун бино нанҳодаӣ.

Дар мазиқи шаш дари меҳр ар бияфти муҳравор,

Банди ҳар мансубаро, к-орад фалак, бикшодаӣ.

 

Хулоса, имрӯз миллати тоҷик ҳамчун миллати ҳикматниюш ва тамаддунофар ҳамеша ба қудрати сухан ниёз дорад, ки таҳкурсии он ақл, илм, маърифат, хирад, ҳикмат ва ҳидоят ба роҳи растагорӣ аст. Ҳамин хислат аст, ки аз жарфои таърих мардуми адабпарвару маърифатгустари тоҷик дар мазҳару меҳвари сухан ҳастӣ, асолат ва ҳувияти хешро нигаҳ доштаву имрӯз низ ба қудрати безаволи он такя мекунанд. Мусаллам аст, ки имрӯз риштаи сухани ҳақ ва суханварӣ дар дасти мо – аҳли зиё, адибону олимон ва кулли равшанфикрони ҷомеа қарор дорад. Таваҷҷуҳ ба ин арзиши ҳаётӣ дар ҷаҳони тағйиру таҳаввул рисолати имониву виҷдонии мост.

Мо бояд имрӯз хуб дарк кунем, ки арзишмандтарин ҷанбаи ҳастии башар сухани ҳақ аст, зеро он воситаи асосии тарбияи инсони комил буда, дар ташаккули афкори ҷомеа ва диди нави иҷтимоӣ таъсири муқтадир ва муассир мерасонад. Коре, ки бо қудрати сухани ҳақ ба субут мерасад, тариқи роҳи дигаре онро анҷом додан нашояд. Як чизро бояд фаромӯш накунем, ки умри дурӯғ кӯтоҳ аст.

Дар баробари ин ҳама чолишҳо ва ҳаводиси тақдиршикан виҷдони мо бояд исён кунад ва мо дар ҳамовозӣ бо Паёмҳои роҳнамосози Пешвои миллат ҷиҳати поксозии тафаккуру шуури насли имрӯзу фардо аз хурофоту таассуб, терроризму ифротгароӣ ва бегонапарастӣ бо неруи муассир ва пурқудрати сухан талошҳои бедареғ варзем. Мо бояд ба тарғибу ташвиқ ва тарбияи идеологии насли ҷавон, ба вижа идеологияи миллӣ, ки аз маҷмуи мулоҳизот, ғоя, эътиқод, назарияҳои сиёсӣ, ҳуқуқӣ, динӣ ва эстетикиву фалсафӣ, арзиш ва ҳадафҳои муштарак сарчашма гирифта, мардумро дар меҳвари ҳимоят аз манфиатҳои миллӣ, арзишҳои миллӣ ва аркони давлату давлатдорӣ муттаҳид месозад, беш аз пеш таваҷҷуҳ кунем. Зеро як дақиқа сукути идеологияи миллӣ ин пирӯзии абадии ҷаҳолат бар хирад аст.

Барои иҷрои муассири ин вазифаи муҳим, мо  аҳли зиё, адибону олимон ва кулли равшанфикрони ҷомеаро зарур аст, ки аввалан дар ниҳоди хеш эҳсосу дарки ҳувият, садоқат ба Пешвои миллат, сидқан имон овардан ба рукнҳои давлатдориро тарбия ва тақвият бахшем, бо донишу ахлоқи миллӣ, фаҳми фарҳанги сиёсӣ, маърифатӣ, дунёдаркӣ ва суханшиносиву суханварӣ дар тарбияи ҷомеа бикӯшем. Зеро фақат сухани асил, андешаи солиму бикр аст, ки тафаккури аҳли ҷомеаро такон медиҳад.

Мо шукргузорӣ аз Эзад менамоем, ки шахсияти баландахтаре бо фарри каёнӣ ва инояте хусравонӣ, идомадиҳандаи анъанаҳои бостонии давлатдорӣ Эмомалӣ Раҳмонро ба миллати тоҷик ато намуд, ки ҳар кору пайкори ин абармарди миллат дар худшиносию хештаншиносӣ ва дар худ парваридани ҳувияти миллӣ, арҷ гузоштан ба тамоми муқаддасоти миллат ва рисолати муҳими давлатдориро, ки сарвари муаззами мо ба маънои комил ба иҷро расонид, барои насли ҷавон ҳамчун як мактаби бузурги тарбия, нақши омӯзанда дорад ва хоҳад дошт.

 

Хуҷова Мавҷуда,

ходими пешбари илмии Маркази мероси хаттии АМИТ

صفحه‌ها