Андешаҳо дар рӯзи 55-солагиии фаъолияти эҷодӣ-илмии Ҳабибуллоҳ Раҷабов, ки бо 4 миллиард аҳолии Сайёра муошират карда метавонад
Наҷмиддин Шоҳинбод,
ходими илмии ММХ
“Рисолати зиёиён аз ҳидояти ҷавонон барои омӯзиши таърих, фарҳангу забони модарӣ, дастовардҳои илм ва технологияҳои пешрафтаи муосир иборат аст”.
(Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон)
Ҳамду сано ва садҳо бор сипос ба Президенти Академияи милиии илмҳои Тоҷикистон академик Қобилҷон Хушвахтзода, ки барои муаррифии инфиродии маҳсули пажуҳиши олимони маъруф муҳити созгор ва минбари арзёбиии дирӯзу имрӯзи илм муҳайё намудааст. Зикри 50, 55, 60-солагии фаъолияти илмӣ-эҷодӣ тавассути маҳфили “Хирад” ба минбари ҳисоботи илмӣ-эҷодии олимон табдил ёфтааст. Ҳамоиши “Хирад” аз роҳи панҷоҳсолаи илмии Узвҳои вобастаи АМИТ Маҳмадов, академик Кароматулло Олимов, профессор Ҳабибуллоҳ Раҷабов, олими маъруф Саидхоҷа Ализода шуҳрат ва эътибори баланди илму ирфонро намоиш доданд.
Дар муҳити илмию адабии мо зумраи олимоне ҳастанд, ки ҳар рӯз дар ин замин бояд зиндагонии онҳо таҷлил гардад, то садсолаҳои оянда насли наврас аз хидмати онҳо огоҳ бошад. То ба ҳол нахондаю нашунидаам, ки дар аҳди қадим, асрҳои миёна, даврони тиллоиии адабиёти тоҷику форс ҷашни 50-солагии Сино, Ҳофиз ва ё 70- солагии Ҳаким Фирадвсиро таҷлил карда бошанд. Маҳз барои ин мо аз зиндагиии бештари онҳо огоҳ нестем. Бале, боз такрор мекунам, ки бояд ҳар рӯзи фаъолияти олими оламшумул, фозилу педагоги маъруф профессор Ҳабибуллоҳ Раҷабов, академик Кароматулло Олимов, профессорон Маҳмадов, Қосимшо Искандаровро ба намоиши насли наврас гузорем. Ин баҳонаест, ки ба насли нав ҳушдор диҳем, ки илму ирфони мо қадру қимати пештараашро барқарор карда, ҳатто дар аксари самтҳо хеле пеш рафтааст.
Ба ҷашни 50-солагии фаъолияти эҷодии Ҳабибуллоҳ Раҷабов (ба шуғли эҷодӣ аз 15 солагӣ шуруъ кардааст) мақолаву очеркҳои ҷолиб нашр шуданд. Вале ман танҳо он чиро, ки ҳанӯз на ҳама медонанд (ва ҳато худи профессор Раҷабов ҳам шояд намедонад), шарҳ медиҳам.
**************************
Ҳабибуллоҳ Раҷабов пас аз устод Мирзо Турсунзода нахустин зиёие буд, ки асрори “Ҳеҷ шунидӣ гапи садсоларо, Қиссаи деринаи Банголаро” аз нав ба баҳсу арзи ақидаи олам гузошт. Дар солҳои ҳафтодум дар илми ҳиндушиносӣ пажуҳишҳои Василий Василевич Радлов, Иван Петровияч Маев, Григорий Максимович Бонгард-Левин ва Валентин Алексадрович Жуковский барин олимони тамаддуни бостонӣ ва муосири Ҳиндустонро ба олам муаррифӣ намуданд. Афсус, ин олимони сатҳи ҷаҳонӣ дар мавриди ҳавзаҳои ҳунарию адабию меъмории тоҷику форс, саҳми Тоҷикон дар рушди маданияти Ҳиндустон, бахусус даврони Салтанати Темуриён хеле кам ва ё сатҳӣ навиштаанд. Ҳамзамон дар ҶШС Тоҷикистон аз ҷумлаи беш аз 3 ҳазор олимон, адибону ҳунарварони тоҷику форс танҳо намунаи ками ашъори Бедил, Хусрави Деҳлавӣ, Ҳасани Деҳлавӣ, Фонии Кашмирӣ, Муҳаммад Иқбол дастраси омма буд.
Марҳаллаи самарабахши вусъати илм ва омӯзиши Ҳинду Покистон аз соли 1975 тавассути олими ҷавон, аввалин мутахассиси забони хиндӣ ва урду, хатмкардаи Донишгоҳи давлатии Ленинград (ҳоло Санкт-Петербург) ҷавонтарин ҳиндушиноси тоҷик Ҳабибуллоҳ Раҷабов оғоз гардид. Ҳабибуллоҳ нахустин олими Осиёи Марказӣ ва панҷумин олими Иттиҳоди Шӯравӣ буд, ки таърих, адабиёт ва маданияти Ҳиндустонро аз рӯйи бойгониҳо, катибаю осорхонаҳо не, аз забону зиндагии зиндаи мардуми Ҳиндустон бо чашми хеш, бе тарҷума аз забони аслии урдуву ҳиндӣ, англисӣ омӯхт. Ӯ, ба қавли Василий Василевич, шинохти Ҳиндустонро аз омӯзиши зиндагӣ ва осори Муҳаммад Иқбол, Робиндранат Такур, Прем Чанд, Бахабони Бхатчария сар кард.
Дар омӯзиш ва муаррифии аллома Иқбол хидмати устод Мирсаид Миршакар, Абдуллоҷон Ғаффоров, Шарафнисо Пӯлодова беназир аст. Аммо профессор Раҷабов дар Тоҷикистон Иқболи нав, Иқболи фалсафаи ишқу имон, Иқболи фано ва нумуъ, Иқболи бемиллату қавм, Иқболи кошифи асрори фалсафаи Исломро муаррифӣ кард. Ва бояд бо ҳарфи калон имрӯз пажуҳиши нодири Ҳабибуллоҳ Раҷабов оид ба қатъи баҳс дар атрофи соли мавлуди Муҳаммад Иқбол, ки аз сои 1938 то 2017 идома ёфт, ба дафтари иқболшиносӣ сабт кард. Олими тоҷик ба баҳс бо далалҳои илмӣ хотима дода, соли дақиқи мавлуди шоирро собит намуд. Ин мақолаи Устод Ҳабибуллоҳ дар Ҳиндустон, Покистон, Шри-Ланка, марказҳои илмии Калкутта, Бангола иқтибос шуд.
Соли 2019 ҳангоми сафари эҷодӣ ба шаҳри Бангалор бо журналист ва ҷомеашиноси Ҳиндустон Раджив Промод аз боби мақоми адабиёти Ҳинду Покистон дар Тоҷикистон суҳбат намудем. Ман он вақт солҳои тӯлонӣ устод Раҷабовро надида будам. Ва ин журналисти ҳинду барои ман Ҳабибуллоҳ Раҷабовро аз диди ҳиндустониҳо муаррифӣ карда, аз ҷумла гуфт: “Мо Муҳаммад Иқболро аз рӯйи китоби профессор Раҷабов шинохтем. Ман шахсан хабари нашри ҳикояҳо ва новеллаҳои адибони Ҳиндустонро аз ҷониби Раҷабов бо забони ноби тоҷикӣ пахш намудам. Профессор Ҳабибуллоҳ нахустин бор дар Тоҷикистон ашъори урдуи Иқболро амиқ таҳлил намуда, бархӯрди алломаро ба таҳамулпазириии мазҳабӣ, равони инсоният кашф кард. Барои аллома Муҳаммад Иқбол миллати ҳинд, покистонӣ, урду, пашту вуҷуд надошт. Ӯ миллатро Шарқ, Аҷам номида буд. Чунончӣ, Носири Хусрав миллатро Хуросон маҳсуб медонист. Боз муҳимтараш он аст, ки профессор Ҳабибуллоҳ Раҷабов бузургтарин ва нерумандтарин маркази ҳинду покистоншиносиро асос гузошт. Ӯ таҷрибаи кафедраи ҳинду покистони Донишгоҳи давлатии Ленинград (ҳоло Санкт-Петербург)-ро, ки худ шогирди ин факулта буд, дар Тоҷикистон татбиқ намуд. Ва дар 5 соли фаъолият дар собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ беҳтарин маркази таълимии филологияи Ҳинду Покистон, ситоди пажуҳиши ҳавзаи адабиёти тоҷику форси Ҳиндустон шинохта шуд.
Соли 1983 бо иқдоми Ҳабибуллоҳ Раҷабов барои тадриси фанни адабиёти ҳиндӣ ба кафедра аз шаҳри Москва номзади илмҳои филологӣ, ҳиндшинос Нелли Бобоҷонова ва аз шаҳри Тошканд омӯзгор Валентина Ниёзова даъват шуда буданд. Бо кӯмаки сафорати Ҳиндустон ҳар сол ду-се нафар донишҷӯёни беҳтарини курсҳои болоӣ барои таҷрибаомӯзии забонӣ ба муддати 10 моҳ ба донишгоҳҳои Ҳиндустон, аз ҷумла, ба Маркази омӯзиши забони ҳиндӣ ба шаҳри Агра фиристода мешаванд. Ҳабибуллоҳ Раҷабов дар заминаии кафедраи мазкур соли 2009 “Маркази илмии Покистон” ва соли 2017 “Маркази омӯзиши Ҳиндустон”-ро ифтитоҳ кард.
Профессор Раҷабов на танҳо омӯзиши забон ва адабиёт, таърихи ин ду кишвари абарқудратро меомузонад. Ӯ дар баробари пажуҳиш тамаддуни Ҳинду Покистон, рушди сайёҳии се кишвар, истифодаи васеи технлогия ва таҷрибаи бозори иқтисодии муосири Ҳинду Покистонро дар Тоҷикистон тарғиб менамояд.
Дар даҳҳо дигар самтҳои филологияи Ҳинду Покистон пеш аз номи Ҳабибуллоҳ Раҷабо пешоянди “нахустин” илова мешавад. Дар асл ҳам, ӯ дар даҳҳо самт бори аввал иқдом карда, лоиҳаҳои ҷолибро нахустин бор муассир анҷом додааст. Ба ин хотир ҳам соли 2018 бори аввал дар таърихи Тоҷикистон Ҳабибуллоҳ Раҷабов ба Ҷоизаи Байналмилалии Падма Шри яке аз олитарин мукофоти давлатии Ҷумҳурии Ҳиндустон (бо ибораи дигар, дар самти илм, адабиёт ва таърих онро “Ҷоизаи Нобели Ҳиндустон” низ ном мебаранд) қадр гардид.
Пажуҳиши Ҳабибуллоҳ Раҷабов оид ба ҳаёт ва фаъолияти Аллома Муҳаммад Иқбол (“Муҳаммад Иқбол - шоири абадзинда”. Душнабе Эр-Граф. 2019) бо сабку услуби илмии оммафаҳм дастраси ҳамаи тафаккуру ақлҳо иншо шудааст. Бо як варақ задан чашму ақл саҳифаи китобро то охир тарк намекунад. Чунин усул ба худи олимону адибони Ҳинду Покистон низ писанд омад. Олим ва омӯзгори Ҳиндустон Рафеуддин боре дар суҳбат ба банда гуфта буд: “Асарҳои илмии профессор Раҷабов барои хурдсол, пири хирад, донишҷӯ ва академик баробар дастрас аст. Ман бо шавқу ҳавас мақолаҳо ва китобҳои профессор Раҷабовро мехонам. Гӯё ман достонро мутолиа мекунам”.
Боз як паҳлӯи саҳми назарраси Раҷабов ин аст, ки ӯ бо фарзандону наберагони аллома Муҳаммад Иқбол робита пайдо карда, ба зиндагии пуршарафи Иқбол аз наздик, аз диди пайвандонаш шинос гардид. Бо иқдоми ӯ тайи солҳои зиёд писари Муҳаммад Иқбол Ҷовид Иқбол ва 12 нафар шогирдонаш ба Тоҷикистон ташриф оварданд.
Забони ашъори Муҳаммал Иқбол ин шеваи тоҷикии муосир аст. Шеъри Иқбол дар қолаби забони тоҷикӣ ӯро шуҳратёр гардонд.
Имрӯз дар байни сатрҳои ин очерк мо бояд ошкоро аз асрори кушишҳои маҳдудиятҳои равобити ҶШС Тоҷикистон бо Ҳинду Покистон, омӯзиши тамаддуни Ҳинду Покистон дар даврони Иттиҳоди Шуравӣ ҳарф занем. Сиёсати Кремл аз таъсири Исломи Покистон ва тамоили истиқлолхоҳии Ҳиндустон ба ҶШС Тоҷикистон дар ҳарос буд.
Тамаддуни бостонии тоҷику форс ба Ҳиндустон то соли 1947 марбут аст. Дар ин ҷо беш аз дусад сол давлатдориии тоҷик ва забони тоҷикӣ равнақ пайдо карда буд. Ҳиҷрати Бузурги Осиёи Марказӣ ба Ҳиндустон аз муҳоҷирати Бузурги Аврупо ба қитъаи Амрико камӣ надошт. Муҳоҷирати азими меҳнатӣ барои равнақи тамаддуни дохилӣ мусоидат кард. Аҳли зиё мардуми босавод ба Ҳиндустон сафар мекарданд, то ғизои моддӣ ва маънавиии хешро таъмин кунанд:
Ру ба Ҳинд овардани равшандилон аз баҳри чист?
Рӯзгор оинаро муҳтоҷи хокистар кунад.
Бидуни 5 олими ҳиндшинос дигар зиёиён ба ин хазинаи ниёгони мо роҳ надоштанд. Мероси 1200 солаи моро танҳо 5 нафар тадқиқу тарғиб мекарданд. Ва забардасттарин пажуҳишгар, коргардони маркази илмию таълимии Тоҷикистон Ҳабибуллоҳ Раҷабов мебошад. Профессор Раҷабов, ба қавли профессор Қосимшо Искандаров, бо 4 миллиард аҳолиии Сайёра (1 миллиарду 456 миллион аҳолии Ҳиндустон ва 1,3 миллиард англисзабон) бе тарҷумон озод ҳарф зада метавонад.
Асару монографияҳои илмии Ҳабибуллоҳ Раҷабов «Рабиндранат Тагор» (Душанбе, 2012), «Прем Чанд» (нашри дуюм. Душанбе, 2015), «Адабиёти ҳиндӣ дар замони ҳозира» (Душанбе, 2017), «Ташаккул ва инкишофи достони муосири ҳиндӣ» (Душанбе, 2018), «Муҳаммад Иқбол - шоири абадзинда» (Душанбе, 2019) ба захираи тиллоии илмии омӯзиши Ҳинду Покистон шомил шудаанд. Аксари асарҳои Ҳабибуллоҳ Раҷабов дар донишгоҳҳо, коллеҷҳои Деҳлии нав, Бангалор, Ҳайдаробод. Калкутта (Ҳиндустон), Исломобод, Лоҳур, Карочи, Пешовар (Покистон), Бангола (Бангладеш), Коломбо (Шри-Ланка) чун намунаи олии пажуҳишӣ ба ҳайси дастури илмӣ истифода мешаванд.
Тарҷумон-соҳиб
“Ҳеҷ гоҳ суроғаи фатҳи қуллаи муродатро ба касе нагӯй. Чун суроғаатро ёфтанд, туро аз набард дар канор мепартоянд”.
(Прем Чанд, адиби Ҳинд)
Моҳи феврали соли 1982 тибқи Қарори Бюрои КМ ҲКИШ Шӯрои вазирони Иттиҳоди Шуравӣ ва КМ ВЛКСМ барои ёрии амалии бунёди ҷомеаи демократиии дунявии Ҷумҳурии Демократии Афғонистон гуруҳи мушовирони ҳизбӣ, комсомолӣ таъсис дода шуданд. Дар ҳайати гуруҳи корӣ ташкилу сафарбаркунии мушовирин ва тарҷумонҳои созмони ҷавонон аз ҶШС Тоҷикистон олими ҷавон донандаи забонҳои форсӣ, урду, ҳинду ва англисӣ Ҳабибуллоҳ Раҷабов интихоб гардид.
Ҳабибуллоҳ Раҷабов аввалан дар Тоҷикистон тарҷумонҳо ва мушовиронро омода менамуд. Аз ҷумла, беҳтарин тарҷумонҳои тоҷик Қосимшо Искандаров, Шарофиддин Имомов, Раҳматулло Абдуллоев, Шириншо Замоновро интихоб карда, барои сафари Афғонистон тавсия дода буд. Ва баъдан соли 1982 худаш то соли 1984 дар Афғонистон ба ҳайси тарҷумон, омӯзгор ва мушовири сиёсӣ хидмат намуд. Собиқ мушовири КМ ВЛКСМ дар Афғонистон Житнухин дар бораи Ҳабибуллоҳ Раҷабов чунин зикр мекунад: «Ман аз дониш, салиқа ва маҳорати тарҷумонии Раҷабов ба ҳайрат афтодам. Дар як нишаст ба 4 забон тарҷума мекард. Ҳамзамон гӯё як умр дар Афғонистон зиндагӣ карда бошад, урфу одат, шишту хез, равони ин мардумро медонист».
Ин фазилатҳои басо ҳайратовари Ҳабибуллоҳ баъзан мушовиронро ба шакку шубҳа мебурд. Мушовир Александр Ребрик қайд кардааст: «Ман аввалан гумон кардам, ки Раҷабов корманди хадамоти махсуси иктишофӣ аст, зеро танҳо кормандони кашфи хориҷӣ 4, 5 забонро озод медонистанд. Баъдан фаҳмидам, ки ин ҷавони хоксору дилёб ҳамаи забонҳои Ғарбу Шарқро дар зодгоҳи ман – шаҳри Ленинград омӯхтааст. Барои ҳамин ман ӯро бо лутф “ҳамшаҳрӣ” мегуфтам».
Бояд зикр кард, ки солҳои 1979 - 1990 танҳо 23-25 фоиз тарҷумонҳо касбӣ буданд. Аксари кулли тарҷумонҳо тавассути забони тоҷикии муосир бо афғонҳо муошират намуда, ба мушовирон тарҷума мекарданд. Мутаассифона, истилоҳоти тахассусӣ, соҳаи тиббӣ, техникӣ тафовути калон доштанд. Аз ин рӯ, Ҳабибуллоҳ феҳристи истилоҳоти мухтасари сиёсӣ-иҷтимоиро ба забони форсӣ ва русӣ мураттаб намуд. Ҳабибуллоҳ дар ин ҷода низ мактаби хоси худро таъсис дод. Ӯ ҳамаи 126 тарҷумонро аз санҷиш гузаронида, барои кор бо сохторҳои созмони ҷавонони Афғонистон (ДОМА) омода мекард. Бо кушиши Ҳабибуллоҳ Раҷабов, тарҷумонҳо Қосимшоҳ Искандаров, Раҳматуллоҳ Абдуллоев, Шониёз Мӯсоев, Мурод Ҳусейнов дастуру рисолаҳои тавсиявии методӣ ба созмони ҷавонони Афғонистон мураттаб карда буданд.
Ҳамзамон Ҳабибуллоҳ Раҷабов оид ба риояи ахлоқ, урфу одатҳои диниву миллии Афғонистон ба мушовирон тавсияҳо медод. Собиқ раиси Шурои тарҷумонҳои назди сафорати Иттиҳоди Шуравӣ дар Афғонистон Зафар Мирзоев (Зафар Мирзоиён, ёдаш ба хайр!) соли 2010 ёдрас шуд: «Ҳабибуллоҳ на танҳо тарҷумони комсомол набуд. Ӯ ба ҳамаи сохторҳо ва қарордодҳои расмии Иттиҳоди Шуравӣ дастуру машварат медод».
Барои заҳмату талошҳояш Ҳабибуллоҳ бо медали «Даҳ соли инқилоби Савр» (1988), медали «Аз мардуми сипосгузори афғон» (1988), Нишони фахрии «Барои саҳми дӯстӣ»-и Ҷамъияти дӯстии халқҳои СССР (1991), медали «Иштирокчии амалиёти ҷангӣ» (2011), медали «25 сол аз анҷоми амалиёти ҷангӣ дар Афғонистон» (2014), медали «30 сол аз анҷоми амалиёти ҷангии Артиши 40-ум дар Афғонистон» (2019), медал барои тарғиби илм «Михаил Ломоносов», «70-солагиии Ғалаба ба фашизми Гитлерӣ, солҳои 1941 1945» ва тақрибан 90 ифтихорнома ва сипосномаҳо қадр гардидааст.
Фарҷоме, ки ба оғози табаддулоти тафаккур мебарад…
«Ягона роҳи ҳаловат бурдан аз зиндагӣ нотарс будан ва наҳаросидан аз шикасту офатҳост».
(Ҷавоҳирлаъл Неру)
Дар фарҷом боз ду шоёнтарин хислату хулқи қимати ин марди наҷибу фозилро тафсир хоҳам кард. Намедонам дар мадди аввал чӣ гузорам. Ба ин хотир, танзи соли 1993 навиштаамро ёдрас мекунам:
Ҷавоне савори автомобили гароннарх сари роҳ марди қоматхамидаи солхӯрдаро, ки дастҷузвдони куҳнаи чарминро вазнин-вазнин бо худ кашола мекард, дучор омада, истод:
- Ҳамид Почоевич, шумо хуб ҳастед? Шодам, ки пас аз солиёни зиёд Шуморо мебинам, - бо хушнудӣ гуфт ҷавони олуфтасимои мисли занон тилло дар гардану дастон.
- Нашинохтам, ҷавони азиз, - бо хастагӣ ҷавоб дод муаллим Почоевич.
- Ман, муҳтарам профессор, шогирди шумо будам. Якумин аспиранти Шумо. Хайрият партофта, ба тиҷорат гузаштам. Ҳоло 4 автомашина, 3 ҳавлӣ дорам. Шинед, шуморо ба хонаатон бурда монам…
- Не, ташакур, ман наздик омадам, - гуфта Почоевич саховати ҷавонро рад кард.
Боз пас аз чанд чақрим мошини “Лендкурезер”-и нав дар назди Почоевич мисли тонк ғуррос зада истод. Ҷавони ришдори бойбачаи асри нав муаллимро садо дод:
- Почоевич, монда набошед! Шинед, бурда расонам. Ҳоло ҳам китобҳои вазнинатонро напартофтед, - садо баровард аз паси рули мошин он ҷавон.
- Ман аслан ба мошинҳои бегона намешинам, писарам.
- Мо бегона не-ку? Панҷ сол дарс хонда, ду сол аспирантатон будам. Ҳоло корхонаи фурӯши пиво дорам. Хоҳед ин автомашинаро ба Шумо тақдим кунам…
- Не, ташаккур, ман ба 25 одат кардагӣ, - бо сардӣ гуфт Почоевич.
- 25 кадом маркаи мошин?
- Автобуси рақами 25, бародари азиз…
Дар хамгашти охирини кӯча марди миёнсоле аробаро базӯр кашола карда мерафт. Аробакаш муаллимро дида гуфт:
- Ҷаноби профессор, аҳволатон хуб аст?
- Чӣ, ту ҳам як замон аспиранти ман будӣ?
- Не, Почоевич, ман ҳоло ҳам дар факултаи шумо мудири кафедра ҳастам... (Н. Шоҳинбод. «Хар дар рег», 1993).
Устоди азизи мо Ҳабибуллоҳ Раҷабов низ мисли Почоевич дар ивази сарват, мансаб, касби омузгорӣ, илму ирфонро напартофта, аз хидмати ғаразноки ба ном шогирдон даст кашида буд. Солҳои навадуми замони даргириҳо ба Ҳабибуллоҳ Раҷабов, мутахассис ва донандаи 4 забони хориҷӣ, лоиҳаҳои тиҷоратӣ пешниҳод карда буданд. Дипломатҳо низ паси ҳам меомаданд. Аммо Ҳабибуллоҳ Раҷабов кафедраи филологияи Ҳинд, боргоҳи муқаддаси илм – Академияи миллии илмҳоро ба сарвату шуҳрат иваз накард. Имрӯз низ шогирдон тарбия карда, тамаддуну адабиёти ду кишвари тавонои сернуфузи дунёро муаррифӣ мекунад…
Дуюмин ва шояд садумин фазилату қиммати мардонагии Ҳабибуллоҳ Раҷабов дар ин дунёи пуртаззоду пурталотум тарбияту парвариш, таҳкими кӯчактарин сохтори ҷомеа - оила мебошад. Чанд сол қабл лоиҳаи “Энсиклопедияи оилаҳои эҷодкор”-ро таҳия намуда, ба он оилаҳо ё худ ҷуфти эҷодкор, мисли Озарахш, Фарзона, Зулфия, Абдуҷаббор, Адолат Мирзоева, Раҳматкарими Давлат, Ҳабибуллоҳ Раҷабов ва Вахобова Назираро шомил намудам. Ҳамсари Ҳабибуллоҳ Назирабону олими пуркор ва яке аз фаъолтарин олимони Институти омӯзиши масоили Аврупо ва Осиё мебошад. Фарзандони онҳо Эраҷ (1982), Искандар (1985), Наҷибуллоҳ (1987) соҳиби дипломҳои донишгоҳҳои маъруфи дунё буда, имруз ба ҳайси менеҷерҳои маъруф дар бахшҳои мухталифи иқтисод меҳнат мекунад. Асрори оилаи тифоқу воҳид ин пандномаи Рабиндранат Тагор аст: «Муҳаббате ҳаст, ки дар осмон озодона шино мекунад. Ин муҳаббат рӯҳро гарм мекунад. Ва муҳаббате ҳаст, ки дар корҳои ҳаррӯза пароканда мешавад. Ин муҳаббат оила аст».
Маҳмадёри Шариф
Чист Ваҳдат?
Гирди ҳам пайваст шудан,
Як марому як паём, ҳамдаст шудан.
Омадан дар як миён аз ҳар канор,
Бо матонат бо виқору бо шиор.
Мулки аҷдодӣ ба ҳам бардоштан,
В-андар он тухми муҳаббат коштан.
Тан ба зањмат додан аз ихлоси том,
Пас ба фатҳи корҳо рафтан тамом.
Ин Ватанро чун гулистон кардан аст,
Ҳар ниҳодашро гулафшон кардан аст.
Баски ширкатҳо басе дар кор шуд,
Нахли ин мулки куҳан пурбор шуд.
Андар ин кишвар биёмад тозакор,
Тозагӣ дар он фузуду рӯзи кор.
Шаҳри моро шаҳри гулҳо ном кард,
Офарин онро, ки ин иқдом кард.
АЛИИ МУҲАММАДИИ ХУРОСОНӢ
Диёри мо диёри нуру гавҳар аст,
Зи қулла то ба қулла тахту минбар аст,
Зи чашма то ба чашма оби Кавсар аст,
Назарнамудаи Ҳақу паямбар аст;
Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,
Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!
Шавад, зи чашмаҳо ба наҳрҳо расем,
Зи наҳрҳо ба рӯду баҳрҳо расем,
Ба майли қалби пок ҳар куҷо расем,
Марому мақсад ин ки мо ба мо расем;
Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,
Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!
Замонаро ба ранги дигар офарем,
Самои мулкро пурахтар офарем,
Сарои мулк аз дур, аз зар офарем,
Зи буда беҳ, зи буда беҳтар офарем;
Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,
Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!
Зи хоки пок суди мо зи ваҳдат аст,
Биё, шукӯҳу буди мо зи ваҳдат аст,
Нишоти мо, вуҷуди мо зи ваҳдат аст,
Таронаву суруди мо зи ваҳдат аст;
Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,
Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!
Ваҳдати миллӣ ва пойдории он асосан се омили асосӣ дорад. Якум, иродаи матини мардум, ки сиёсати оштии миллиро ҷонибдорӣ мекунад. Дуюм, омили байналмиллалӣ- сиёсати сулҳҷӯёнаи кишварҳо ва созмонҳои байналмилалӣ вобастагӣ дорад, ки ба устувории сулҳ дар кишвари тоҷикон манфиатдоранд. Омили аслӣ ва ниҳоие, ки сабаби ба вуҷуд омадани ин ду омили дигар аст, ин нақши шахсият мебошад.
Поягузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Президенти кишвар, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳалкунанда буд ва ҳаст. Талошу ҷонбозиҳои Сарвари давлат омили ваҳдату ягонагии тоҷикон гардид. Ваҳдати миллӣ буд, ки ҳазорон фирориёни тоҷик ба ватан баргаштанд. Ваҳдати миллӣ буд, ки Тоҷикистон сол ба сол рушд карда истодааст. Ваҳдат ва ягонагӣ буд, ки дар муддати кӯтоҳ Тоҷикистон ба ин қадар комёбиҳо ва пешравиҳо дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ, дар шаҳру ноҳияҳо ноил гардидааст. Махсусан, шаҳри Душанбе босуръати хеле тез тараққӣ карда истодааст. Ҳангоме ки саёҳону меҳмонони хориҷӣ ба шаҳри зебои мо ворид мегарданд, баъзеҳо дар ҳайрат мемонанд, ки чи тавр ин шаҳри мо дар кутоҳтарин муддат рушт кардааст. Биноҳои замонавии истиқоматӣ, биноҳои маъмурӣ, китобхонаҳо ва осорхонаҳо намуди шаҳри Душанберо зеботар гардонидаанд. Дар пойтахт биноҳои баландошиёна: Китобхонаи Миллӣ, Кохи Наврӯз, Наврӯзгоҳ, майдони “Истиқлол”, мактабҳо ва майдончаҳои варзишӣ сохта ба истифода дода шудаанд. Дар ин ҷо албатта саҳм ва ташаббусу кордонии мири шаҳри Душанбе Рустами Эмомалӣ, низ ҳалкунанда мебошад.
Дар тӯли 28 соли ваҳдати миллӣ буд, ки Тоҷикистон ба пешравиҳо ва комёбиҳои бузург дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ ноил гардидааст. Дар ин солҳо, дар кишвар чӣ қадар корхонаҳо, мактабҳо, нақбҳо, роҳҳои нав, пулҳо, варзишгоҳҳо ба истифода дода шудаанд. Нақби“Анзоб”, “Чормағзак”, “Шаршар” ва “Дарвоз” сохта ба истифода дода шудаанд.
Дар соли 2025 як нақби дуюм дар ноҳияи Дарвоз бояд ба истифодаи сокинон қарор бигирад.
Ваҳдати миллӣ буд, ки дар Тоҷикистон барномаҳои бузург рӯйи кор омад. Аз ҷумла, аз гумбасти комуникасии раҳо ёфтани Тоҷикистон. Роҳҳо дорои аҳамияти стротегӣ доштани ҷумҳурӣ мебошад, яъне сохтимони роҳҳои автомобилгарди Ҷануб - Шимол, роҳҳои мошингарди Душанбе - Кулоб-Дарвоз ба истифода дода шуда буд. Дар соли 2025 бошад роҳи мошингард, аз ноҳияи Ванҷ то дарвозаи Рӯшон бояд ба истифода дода хоҳад шуд. Инчунин нақшаи стротегӣ дар соҳаи энергетика, сохтимони Неругоҳи аср - Роғун бо маром идома ёфта истодааст
Бо шарофати сулҳу оромӣ - кишвари мо мунтаззам рушт карда ба пеш рафта истодааст. Дар ҳамаи вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳои кишвар мардум ба бунёдкорӣ, созандагӣ, ободкорӣ диққати махсус дода истодаанд.
Масалан, агар дар худи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон гирем, шаҳри Хоруғ симои худро сол ба сол тағъир дода истодааст, хонаҳои истиқоматии 9 ошиёна сохта ба истифода дода шудааст. Театри мазҳакави ба номи Меҳрубон Назаров сохта ба истифода дода шудааст, инчунин биноҳои маъмурӣ, идораҳои давлатӣ, мактабҳо, майдончаҳои варзишӣ дар солҳои 2024 - 2025 биноҳои истиқоматӣ ва маъмурӣ сохта ба истифола дода шудаанд. Дар шаҳри Хоруғ сохтмони хонаи истқоматии 20 ошёна идома дорад.
Дар ноҳияи Мурғоб Нерӯгоҳи барқиро соли 2022 сохта ба истифода дода шуд. Ҳоло бошад дар ноҳияи Роштқалъа сохтмони хонаҳои истиқоматӣ ва Беморхонаи вилоятиро сохта ба истифода дода мешаванд. Инчунин дар ноҳияи Роштқалъа Нерӯгоҳи барқии “Себзор” сохтимонаш давом дорад ва солҳои наздик сохтмонаш ба анҷом мерасад ва мушкилоти барқро, ҳам дар ноҳия ва вилоят бартараф хоҳад кард. Ин албатта ба шарофати сулҳу ваҳдати миллӣ ба амал омадааст.
Дар нақша аст, ки имсол ба муносибат Рӯзи ваҳдати миллӣ Нерӯгоҳи “Себзор”-ро ба истифода хоҳанд дод.
Як мисоли дигаре, ки ба шарофати ваҳдати миллӣ ба вуқуъ пайвастаст, ин сохтмони шоҳроҳи Кулоб -Дарвоз мебошад, ки роҳсозон ин роҳро мутобиқи талаботи сатҳи ҷаҳонӣ ҷавобгу сохта ба истифода додаанд. Инчунин шоҳроҳи Дарвоз- Ванҷ, то даромадгоҳи Рӯшон давом дорад. Сохтмончиён ин шоҳроҳро мутобиқи стандартҳои байналмилаллӣ сохта истодаанд. Соли 2025 бояд минтақаи шоҳроҳи Ванҷ то дарвозаи Рӯшонро ба истифода хоҳанд дод. Дар ояндаи наздик сохтмони ин роҳ байни ноҳияҳои Рӯшон - Шуғнон оғоз хоҳад ёфт, албатта ин корҳои бунёдкорӣ ва азнавсозӣ ҳамааш ба шарофати Ваҳдати миллӣ ба амал омадааст.
Бояд қайд кард шаҳре, ки аз сол 1997 ба худ номи Ваҳдатро гирифт дар ҳамаи соҳаҳо бо суръати тез рушт ёфта истодааст. Дар ин шаҳри зебо низ хонаҳои баландошиёна қомат афрӯхтаанд ва ҳусни шаҳрро дигар карданд. Инчунин шаҳри Турсунзода низ бо биноҳи зебо ва замонавӣ, симои худро дигар карда, саёҳон ва меҳмононро ба худ ҷалб менамояд.
Марказҳои маъмурии вилоятҳои Хатлон, шаҳрҳои Бохтару Кӯлоб ва Норак, вилояти Суғд, шаҳрҳои Хуҷанд, Ғафуров, Бӯстон ва Исфара инчунин дар вилояти Бадахошон, шаҳри Хоруғ ва ноҳияҳои он, рӯз то рӯз ва сол то сол обод мешаванд ва мо шаҳрвандон бояд аз ин навсозиҳо фахр кунем, ки Тоҷикистон азиз зеботар мегардад.
Маркази маъмурии ҳамаи ноҳияҳои вилояти Бадахшон: Дарвоз, Ванҷ, Рӯшон, Шуғнон, Роштқалъа, Ишкошим, Мурғоб ва шаҳри Хоруғ пурра азнавсозӣ карда шуд ва симои шаҳру ноҳияҳоро тамоман дигар шудааст. Ин корҳо албатта ба шарофати сулҳу ваҳдати миллӣ ба вуқуъ омадааст, ки сокинони ин вилоят азнавсозӣ ва бунёдкорӣ мекунанд.
Шаҳрвандони асилу солимақли Тоҷикистон, махсусан ҷавонон бояд доимо зираку ҳушёр бошанд, нагузорем, ки нохалафон ба пешравии Тоҷикистони азизи мо халал расонанд, Ваҳдати миллиро ҳифз намоем.
Тоҷикстон соҳибистиқлол, ки ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеъаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст, таҳти роҳбарии Сарвари муаззам, Асосгузори Суҳу Ваҳдати миллӣ Эмомалӣ Раҳмон дар миқёси ҷаҳон мақом ва нуфузи хоссае доранд.
Аммо мо бояд фаромӯш накунем, ки нооромиҳо дар чандин кишварҳои олам, махсусан дар кишварҳои исломӣ, аз хатарҳои байналмиллалӣ, терроризму экстеремизм сар мезанад ва онҳо ба ҷаҳони мутамаддин таҳдид мекунад. Инчунин он ашхосе, ки дар хориҷа истода, ба тарафи Тоҷикистони азизи мо санги маломат мепартоянд ва намехоҳанд кишвари мо пеш равад ва рушт кунад. Мо бояд бо ин гуна нохалафон муборизаи беҳамто бибарем.
Сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣ ба таҷрибаи Сулҳи тоҷикон ва саҳми Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳои баланд медиҳанд.
Бигзор, ҳамеша дар Тоҷикистони азизи мо, сулҳу ваҳдати миллӣ поянда бошад !
Шиоре, ки аз тарафи Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон гуфта шуда буд, саривақтӣ аст ва мардуми шарафманди тоҷик кӯшиш мекунанд, ки Тоҷикистони азиз бояд дар ҳамаи соҳаҳо; пеш аз ҳама дар сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, кишвари мо намуна бошад ва инчунин азнавсозӣ дар ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла маориф, тандурустӣ, техниологияи муосир, саноат, энергетика ва хоҷагии халқ пешрафта бошад. Тоҷикистон ба пеш !
Толибзиё Сафдаршоев,
ходими илмии
Маркази мероси хаттии
назди Раёсати АМИТ
Ғиёсов Нурулло Исматович,
профессор, ходими калони илмии
Институти илмӣ-таҳқиқотии илмҳои
ҷомеашиносии Муассисаи давлатии
таълимии “Донишгоҳи давлатии
Хуҷанд ба номи акад. Б.Ғафуров”
Дар таърихи лексикографияи муосири тоҷик оғоз аз нимаи дуюми қарни XX то имрӯз силсилаи осори хурду бузург рӯйи чоп омадаанд, ки далели қотеъ аз рушди бесобиқаи ҳамаи навъҳои фарҳангҳо – доиратулмаорифӣ ва филологӣ дар Тоҷикистон мебошад. Барои тақвияти ин фикр метавон аз “Энсиклопедияи советии тоҷик”, “Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоҷик”, “Энсиклопедияи миллии тоҷик”, “Энсиклопедияи хоҷагии қишлоқи Тоҷикистон”, “Донишномаи Сомониён”, “Донишномаи “Шашмақом”, “Луғати нимтафсилии тоҷикӣ барои забони адабии тоҷик”-и устод Айнӣ, “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ” ва ғайраҳо ёд кард, ки дар ин давра ба дасти хонандагон расидааст.
Лозим ба қайд аст, ки машҳуртарин донишномаҳои умумӣ дар таърихнигории форсӣ-тоҷикии қуруни вусто “Китоб-уш-шифо” ва “Донишнома”-и Абуалии Сино (с. тав. 980 - с. ваф. 1037), ки якумӣ ба забони арабӣ ва дуюмӣ ба забони форсӣ-тоҷикӣ навишта шуда буд ва “Мафотиҳ-ул-улум”-и Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Аҳмади Котибии Хоразмӣ (с.тав. 910 - с.ваф. 980) ва ғайраҳо мебошад. Вале ба маънои имрӯзаи ин истилоҳ ва падида чунин намуди фарҳанг дар фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ танҳо дар қарни XX пайдо шудааст (1, с.19).
Дар баробари ин, дар фарҳангнигории тоҷикии муосир зарурати дигаре ба миён омадааст, ки фарҳангҳои доиратулмаорифиро водор ба халли он мекунад. Бо сухани дигар гӯем, фарҳангҳои доиратулмаорифӣ вазифаи на танҳо додани иттилои комил дар бораи ҳар як моддаи луғавии ба фарҳанг дохилшударо бояд иҷро кунанд, балки дар ҳифзу манфиатҳои миллӣ, эҳёи асолати фарҳангӣ ва суннату анъанаҳои неки ниёгон хидмат намуда, дар тарғиби ғояҳои миллӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии тоҷикон, алалхусус ҷавонон, дар боло бурдани сатҳи худогоҳиву ҳуввияти миллӣ, ватандӯстӣ, ифтихор аз таъриху фарҳанги миллӣ саҳми арзанда гузоранд. Аз ҷониби дигар, вазифаи дигари таълиф ва чопи фарҳангҳои диоратулмаорифӣ ба мардум расонидани иттилои воқеии илмӣ, асоснок ва асил дар бораи ҳодиса, падидаҳои таърихӣ, сиёсӣ, адабӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва равандҳои гуногуни дар қаламрави Хуросони Бузург рухдода мебошад, зеро, мутаассифона, аз нигоҳи нодурусту ғайриилмӣ ва дар заминаи принсипҳои вайрону беасос шарҳу тафсир додани ин вожаҳову падидаҳо дар кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ зиёд шуда истодааст.
Аъзои шурои назорати илмӣ барҳақ таъкид мекунанд, ки “Хушбахтона, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини роҳбарӣ дар ростои баланд бардоштани сатҳи худогоҳию худшиносӣ, омӯзишу таҳқиқи мероси гаронмояи аҷдодӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии миллӣ ва устувору пойдор сохтани пояҳои давлатдорӣ камари ҳиммат баста, дар ин самт ибтикороти ҷиддӣ рӯйи даст гирифтаанд” (2, с.5). Китобе, ки бо унвони “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс” дар Душанбе дар соли 2024 дар як ҷилд ва ду китоб ба нашр расид, таҳти ҳидоят ва пуштибонии бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мақоми Лоиҳаи миллӣ рӯйи кор омад. Чунонки мураттибони асар қайд менамоянд, “ҳадафи Лоиҳаи миллии “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” бо такя ба сарчашмаҳои муътамади таърихӣ ва дидгоҳҳои мушаххаси илмӣ, инъикосу бозтоби ҳақиқати таърихӣ, ҷуғрофиёӣ, динӣ, мазҳабӣ ва тамаддуни сокинони қаламрави Хуросони Бузург мебошад, ки сарзамини аҷдод ва марзу буми ниёгони бономусу боғурури тоҷикон аст” (3, с.6).
Дастандаркорони ин Лоиҳаи бузург тасмим гирифтаанд, ки мавзуъҳои доманадор ва гуногунпаҳлӯро, аз қабили таърих ва ҷуғрофиёи Хуросони Бузург, забон ва хат, устура, шеър ва адабиёти қадим, дин, мазҳаб, фалсафаи миллӣ, улуми табиӣ-риёзӣ, осори ҳунарӣ, иқтисод, мусиқӣ ва ҳунари мусиқӣ ва амсоли инро ба сифати масъалаҳои меҳварии тадқиқот дар китобҳои худ матраҳ созанд. Ин аст, ки гурӯҳи корӣ ҷилди нахустини силсилаи “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” дар се қисм таҳти унвони “Феҳристи бузургони тоҷик-форс” ба чоп тайёр карданд, ки ду китоб аз он соли гузашта ба дасти чоп расид. Китоби якум аз моддаи луғавии “Каюмарс” оғоз гардида, дар бораи зиндагӣ ва рӯзгори шахсиятҳои марбут ба силсилаи Пешдодиён ва замони эшон иттилоъ дода, бо Абулмузаффари Самъонӣ – муҳаддис, муфассир ва фақеҳи қарни ХI ба итмом мерасад. Китоби дуюми ҷилди нахустин роҷеъ ба 1200 шахсияти маъруфи таърихии қаламрави фарҳангии Хуросони асрҳои ХI-XVI иттилоъ медиҳад.
Яке аз вежагиҳои ин донишнома дар усули ҷобаҷогузории моддаҳои луғавии он аст. Тамоми донишномаҳо имрӯз дар кишварҳои мутараққӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, усули алифбоии ҷобаҷогузории маводро риоя мекунанд, ки барои дарёфти мавод барои истифодабарандаи он марғубтарин усул маҳсуб меёбад. Вале мураттибони ин донишнома усули дигар, яъне усули замонӣ ё хронологиро интихоб кардаанд. Аз ин ҷо, донишнома бо “Каюмарс” – нахустин инсон дар ҷаҳоншиносии аҷдоди мо, нахустин шоҳ дар таърихи тоҷику форсҳо оғоз гашта, сипас маълумот дар бораи ашхосе меравад, ки аз лиҳози замонӣ пештар аз якдигар зиндагӣ ва фаъолият кардаанд.
Шояд ин вежагии асар аз муҳассаноти дигари ин китоб сар зада бошад. Таҳиягарони асар аз технологияи муосири рақамӣ истифода бурдаанд, ки ба қавли эшон, “бо таваҷҷуҳ ба мушаххасоти ҳуввияти зеҳнӣ ва хислату характери насли наврасу ҷавони имрӯз таҳия шудааст” (3, с.7). Ин маънии онро дорад, ки дар китоб танҳо феҳристи ашхос оварда шудааст, аммо иттилооти илмӣ ва муфассалро роҷеъ ба ин шахсият аз тариқи телефони мобилӣ ё компютер хонанда метавонад ба тавассути рамзе - (QR), ки баъди номи ҳар як шахс ҷой дода шудааст, пайдо кунад.
Ҷилдҳои минбаъдаи Лоиҳа ҳам ба ҳамин шаклу мазмун ба дасти хонандагон мерасад. Зимнан, ин Лоиҳа аз ҷониби Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ сармоягузорӣ мешавад. Дар китоб мо маълумотро дар бораи ашхосе метавонем пайдо кунем, ки мероси гаронарзише ба мо ва умуман тамаддуни ҷаҳонӣ гузоштаанд. Хидмати чунин ашхос на танҳо муассир дар раванди худшиносӣ, худогоҳӣ ва худсозии миллати тоҷик аст, балки бозгӯи нақш ва мақоми тоҷикон дар ташаккул ва рушди тамаддуни ҷаҳонӣ мебошад. Профессор Ш.Солеҳов ба ин лоиҳа баҳои баланд дода, таъкид мекунад, ки мо дар шинохт ва маърифати мақому нақши Хуросони Бузург дар таърихи тамаддуни башарӣ хеле таъхир кардем ва менависад: “Ба ҳамин хотир, имрӯз аз ҳар гӯшаю канори ҷаҳон ва минтақа даъвоҳои ворисият ба фарҳангу тамаддуни ин хиттаи ҳамешасабзи тамаддуни мо баланд мешавад. Аз ин ҷиҳат ҳам, амалисозии давра ба давраи Лоиҳаи мазкур як навъ муҳри хомӯшӣ бар даҳони ин даъвогарон мезанад” (4, с.2).
Аз муҳассаноти дигар ва бисёр муҳимми ин асар таълифи он бо се забон – тоҷикӣ, русӣ, англисӣ ва бо ҳуруфи ниёгон овардани матолиб мебошад. Чунин тарзи додани иттилоъ тақозои замон ва орзуи ҳамаи аҳли зиё буд ва аз ин рӯ месазад, ки бори дигар ва алоҳида ба дастандаркорони ин иқдом ташаккур гуфт, зеро доираи истифодабарандагони онро хеле ва хеле зиёд мекунад ва, аз ҳама муҳим, ҳақиқат ва асли воқеаро ба ҷаҳониён ба тавассути ин забонҳои маъмул дар тамоми кураи Замин ошкор мекунад.
Дар баробари табрики аҳли Лоиҳа бо ин муваффақияти беназирашон дар шиносонидани таърихи Хуросони Бузург, нақши он дар ташаккулу рушди тамаддуни башарӣ ва анҷоми чунин як кори хайр мехостам ду нуктаро таъкид кунам, ки шояд ҳалли он ба фоидаи кор бошад: 1. Усули ҷобаҷогузории мавзуи Лоиҳа, ки усули хронологӣ аст, дарёфти иттилоъро дар бораи шахси замони зиндагиаш номаълумро мушкил мекунад. Барои дарёфти номи ин шахс ва иттилоъ пайдо кардан аз тариқи рамзи муайяншуда хонандаро мебояд, ки бо тамоми китоб ошно шавад. Хуб мешуд, ки минбаъд дар охири китобҳои минбаъда ё дар китоби алоҳида номи ин ашхос ба тартиби алифбоӣ оварда шаванд.
2. “Феҳристи бузургони тоҷику форс” гузоштани китобҳои ҷилди якуми он каме бо шакл ва мазмуни он мувофиқат намекунад. “Ал-феҳрист”-и Ибни Надим, ки шояд ба ҳайати Шӯрои назорати илмии Лоиҳа ҳамчун намуна хидмат карда бошад, аз лиҳози иттилоъ ва ҳаҷми мавод, воқеан ҳам феҳристи бузурги шахсиятҳои то замон ва рӯзгори Ибни Надим зиндагӣ карда аст. Вале китобҳои Лоиҳаи миллӣ ба ҷуз номҳои ашхосро овардан иттилои комилро дар бораи ҳаёт, фаъолият ва осори илмии эшон медиҳад, ки онро метавон маълумоти доиратулмаорифӣ қаламдод кард. Аз ин хотир, асарро “Донишномаи бузургони тоҷик-форс” ном ниҳодан бо матлабу ҳадафҳои он бештар мувофиқат мекард.
Пайнавишт:
1. Ғиёсов Н.И., Нуруллозода Ф. Масъалаҳои назария ва амалияи фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ. - Хуҷанд: Хуросон, 2024. - 308 с.
2. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс. Ҷилди I., Китоби I. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 640 с.
3. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик -форс. Ҷилди I., Китоби II. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 632 с.
4. Солеҳов Ш. “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” падидаи муҳим ва саривақтӣ дар улуми ҷомеашиносӣ. https://www.facebook.com/groups/ 596960863398767 (санаи муроҷиат 28.04.2025)
(27.08.1953)
Шарқшиноси интернатсионалист
Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари пажӯҳиш, нашру бозгардони адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, яке аз олимони дигари интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.
Қосимшо Искандаров – таърихшинос, доктори илмҳои таърих, зодаи деҳаи Кеврони ноҳияи Дарвоз. Баъд аз адои хизмати аскарӣ дар соли 1974 ба факултети таърихи Университети давлатии Тоҷикистон ба номи В.И. Ленин (ҳоло ДМТ) дохил гардида, онро бо баҳои аъло хатм намуд.
Пас аз хатми Донишгоҳ бо роҳхати Вазорати мактабҳои олӣ ва миёнаи махсус ба шаҳри Қӯрғонтеппа фиристода шуд ва солҳои 1979-1981 дар Филиали навташкилёфтаи Институти педагогии Душанбе дар шаҳри Қурғонтеппа ба сифати муаллими кафедраи фанҳои ҷамъиятӣ фаъолият дошт. Тирамоҳи соли 1981 бо роҳхати КМ комсомол ба сифати тарҷумони гурӯҳи мушовирон дар Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон то соли 1985 фаъолият намудааст.
Баъди бозгашт аз Афғонистон ба аспирантураи Институти шарқшиносии АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардида, моҳи марти соли 1989 дар Шурои диссертатсионии Институти кишварҳои Осиё ва Африқои Университети давлатии шаҳри Маскав ба номи М. В. Ломоносов рисолаи номзадиро дар мавзуи «Ҷунбишҳои ҷавонон дар Афғонистон» (солҳои 1945-1988) дифоъ менамояд. Ӯ солҳои 1989-1993 дар Институти шарқшиносӣ ба сифати ходими хурд ва ходими илмӣ фаъолият намудааст. Минбаъд то моҳи феврали соли 2000 дар Институти иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналмилалии АИ ҶТ ба сифати ходими калон, ходими пешбари илмӣ ва мудири сектори Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ машғули тадқиқот буд. Аз моҳи майи соли 2000 дар Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ ба сифати ходими пешбар, мудири шуъбаи таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ, соли 2005 вазифаи мудири шуъбаи таърих ва таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ ва аз соли 2018 то ҳол саркотиби илмии Академияи миллии илмҳзои Тоҷикистон мебошад.
Моҳи декабри соли 2004 дар Шурои диссертатсионии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии АИ ҶТ рисолаи докториро дар мавзуи «Ҷунбишҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон (солҳои 1945-2001)» ҳимоя намуда, соҳиби унвони илмии доктори илмҳои таърих гардид.
Ҳанӯз ҳангоми кор дар Ҷумҳурии Афғонистон Қ. Искандаров ба омӯзиши таърихи сиёсии ин кишвар дар қарни ХХ таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ба омӯзиши сарчашмаҳо ва ҷамъоварии мавод машғул буд. Ҳамкорӣ бо роҳбарони Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон, сафарҳои хизматӣ ба вилоятҳои мухталифи кишвар, ошноӣ бо фаъолияти ҳаррӯзаи ин созмон ӯро водор сохт, ки мавзуи таърихи ҷунбишҳои ҷавонони Афғонистонро мавриди тадқиқот қарор диҳад.
Соли 1992 нашриёти «Дониш» аввалин монографияи Қ. Искандаровро таҳти унвони «Ҷунбишҳои ҷавонон дар Афғонистон» (солҳои 1945-1988) нашр намуд. Дар асар дар заминаи таҳлили сарчашмаҳои таърихӣ аввалин маротиба кӯшиши таҳқиқ намудани раванди ташаккулёбӣ ва паҳн гардидани ҷунбиши ҷавонон дар Афғонистон баъд аз ҷанги дувуми ҷаҳонӣ ба амал бароварда шуд. Муаллиф диққати асосиро ба омӯзиши марҳилаҳои асосии инкишофи наҳзати ҷавонон дар ҳаёти сиёсӣ ва ҷамъиятии кишвар равона намуд.
Дар воқеъ дар нимаи дувуми қарни ХХ дар ҳаёти ҷамъиятии кишвари ҳамсоя нақши ҷавонон хеле муассир буд. Ҷавонон дар кори созмонҳои сиёсӣ ва ҷамъиятии солҳои 40 ва 50-ум асри гузашта – наҳзати сиёсии «Виш залмиён» («Ҷавонони бедор»), созмонҳои «Ватан» ва «Халқ» саҳми фаъол доштанд. Муаллиф дар рисолаи худ фаъолияти аввалин созмони муташаккили ҷавонон – Иттиҳоди муҳассилини Донишгоҳи Кобулро мусбат арзёбӣ намуда, таъкид менамояд, ки «Иттиҳоди муҳассилон барои табдил ёфтани ҷавонон ба ширкаткунандагони фаъоли наҳзатҳои сиёсӣ дар кишвар асос гузошт».
Қосимшо Искандаров дар тадқиқотҳои худ бештар ба ҷанбаҳо ва омилҳои сиёсии буҳрони Афғонистон, ба хусус масъалаи пайдоиш ва шаклгирии ҷунбиши «Толибон» ва сиёсати онҳо, нуфузи аносири ифротӣ ва ҷангҷӯёни тундрав ба роҳбарияти ин ҷунбиш, сайри таърихи раванди ташаккули ҷунбишҳои исломгаро дар Афғонистон ва минтақа диққати махсус медиҳад. Соли 2003 нашриёти «Ирфон» монографияи дигари ӯро таҳти унвони «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои террористӣ» ба чоп расонид.
Дар асари мазкур таъкид ба амал омадааст, ки «низои Афғонистон тулонитарин низои мусаллаҳонаи қарни ХХ аст, ки боиси муҳоҷирати бесобиқаи аҳолӣ, харобии кишвар, куштори бераҳмонаи мардуми бегуноҳ гардидааст. Ҳазорон тарбиятгирифтагони ҷанги Афғонистон таҷрибаи куштор ва даҳшатафгании худро дар тамоми ҷаҳон амалӣ мекунанд». Муаллиф барҳақ қайд менамояд, ки ҳамон кишварҳое, ки ин ҷангандаҳоро ба Афғонистон ташвиқ карда, онҳоро сармоягузорӣ фаъолияти онҳоро мебинанд. Ҳамин тариқ ба ақидаи муаллиф байни фаъолияти ҷангҷӯёни «афғонӣ» ва амалиётҳои террористӣ дар Арабистони Саудӣ ва 11 сентябри соли 2001 алоқаи мустақим вуҷуд дорад. Китоби «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои террористӣ» дар муддати кӯтоҳ дар шаҳри Пешовари Покистон ба ҳуруфи арабӣ баргардон ва дар Афғонистон ва кишварҳои дигар паҳн гардида буд. Муҳаққиқон ва сиёсатшиносон дар Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон ба рисолаи мазкур баҳои баланди илмӣ доданд.
Натиҷаҳои фаъолияти бештар аз 20-солаи доктори илмҳои таърих Қ. Искандаров дар тадқиқоти калонҳаҷми ӯ – «Ҳизбҳои сиёсӣ ва ҷунбишҳои Афғонистон дар нимаи дуюми асри ХХ» ҷамъбаст гардиданд. Монографияи мазкур ба таърихи зуҳур, ташаккулёбӣ ва таҳаввули фаъолияти доираи васеи аҳзоб, созмонҳо ва ҷунбишҳои сиёсии Афғонистон дар нимаи дувуми қарни ХХ равшанӣ меандозад. Дар монография дар асоси таҳлили ҳамаҷонибаи сарчашмаҳо ва адабиёти илмии мавҷуда масъалаҳои авзои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон, ки дар заминаи онҳо аҳзоб ва созмонҳои сиёсӣ ба вуҷуд меомаданд, таъсири омилҳои беруна ба равандҳои сиёсии Афғонистон ва фаъолияти аҳзоби сиёсии кишвар мавриди баҳс қарор гирифта аст.
Дар китоб дар баробари нишон додани фаъолияти азҳоби гуногуни сиёсӣ моҳияти буржуазӣ, майдабуржуазӣ, коммунистӣ ва миллатгародошта аҳамият дода, ба раванди паҳн гардидани афкори «исломи сиёсӣ» ва ташкил ёфтани аҳзоби мухталифи исломӣ ва таъсири онҳо ба равандҳои сиёсии ҷомеаи Афғонистон аҳамияти хос дода шуда аст.
Қосимшо Искандаров ба мавзуи таъсири буҳрони Афғонистон ба субот ва амният дар Тоҷикистон, муносибат байни Тоҷикистону Афғонистон дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва сиёсӣ, бархӯрди ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҳалли мусолиҳатомези қазияи Афғонистон, вазъият дар сарҳади байни Тоҷикистону Афғонистон ва масъалаҳои дигари муносибати байни ду давлати ҳамсоя таваҷҷуҳи хос дорад. Мақолаҳои навиштааш дар ин мавзуъ дар маҷаллаҳои илмии дохилӣ ва хориҷӣ, аз ҷумла Теҳрон, Алмаато, Луело (Шветсия), Маскав, Киев ва ғайра интишор ёфтанд. Ӯ дар рисолаи аввалин кӯшиши омӯзиши ҳамаҷонибаи таърихи пайдоиш, фаъолият ва такомули ҷунбишҳои ҷамъиятӣ-сиёсӣ дар Афғонистон аз фаъолияти аввалин созмони сиёсӣ «Виш залмиён» шуруъ карда, то фаъолият ва шикаст хӯрдани ҷунбиши «Толибон» ҷамъбаст мекунад.
Мавод ва маълумоти зиёдро дар бораи фаъолияти аҳзоб ва ҷунбишҳои сиёсӣ аз олимон, роҳбарон ва фаъолони ин созмонҳо, шахсиятҳои намоёни сиёсӣ ва давлатии Афғонистон – Абдулхай Ҳабибӣ, Бурҳониддин Раббонӣ, Аҳмадшоҳ Масъуд, Бабрак Кормал, М. Наҷибулло, Ғулом Дастагир Панҷшерӣ, Сулаймон Лоиқ, Султон Алӣ Киштманд, Маҳбубулло Кушонӣ, Башир Бағлонӣ ва дигарон ба даст оварда дар тадқиқотҳои хеш васеъ истифода намудааст.
Қосимшо Искандаров на танҳо ба масъалаҳои ҳаёти сиёсии Афғонистон, таърихи гузашта ва имрӯзаи кишвари ҳамсоя, балки ба зиндагӣ ва фаъолияти шахсиятҳои намоён, олимон, роҳбарони созмонҳои сиёсӣ, фаъолони давлатӣ таваҷҷуҳи зиёд дорад. Вай дар бораи чеҳраи намоёни таърихи муосири Афғонистон, муборизи роҳи озодӣ ва истиқлоли ин кишвар, аъзои ҳукумати Шоҳ Амонуллоҳхон – Муҳаммад Валихони Дарвозӣ, тули фаъолияти илмиву эҷодиаш дар бораи олими намоёни Афғонистон Абдулҳай Ҳабибӣ, роҳбари созмони «Маҳфили интизор», яке аз асосгузорони Ҳизби Халқӣ-Демократии Афғонистон Муҳаммад Тоҳири Бадахшӣ, қаҳрамони миллии Афғонистон Аҳмадшоҳи Масъуд, яке аз роҳбарони ҷунбиши муқовимати муҷоҳиддин Муҳаммад Исмоилхон ва дигарон мақолаҳои илмӣ ва очеркҳои таърихӣ таҳия намудааст.
Ахиран нашриёти «Ирфон» китоби нави Қосимшо Искандаров «Нури шаҳри офтоб»-ро аз чоп баровард. Китоб дар бораи саҳифаҳои зиндагӣ, мубориза ва фаъолияти давлатии волии вилояти Балх, яке аз роҳбарони наҳзати муҷоҳиддин ва аъзои ҳукумати Раббонӣ – Ато Муҳаммади Нур ривоят мекунад. Ато Муҳаммад ҷонибдори фаъоли мустаҳкам гардидани робита ва дӯстӣ миёни мардумони Тоҷикистону Афғонистон буда, бо ташаббус ва дастгирии ин марди наҷиб робитаҳои мустаҳками иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни вилояти Балхи Афғонистон ва вилояти Хатлон вусъат пайдо менамоянд.
Қосимшо Искандаров дар баробари ин фаъолияти васеи илмӣ-ташкилӣ ва ҷамъиятиро пеш мебарад. Вай аъзои кумитаҳои Ҷоизаҳои давлатӣ ба номи Абуалӣ ибни Сино ва Муҳаммад Осимӣ, узви Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва Институти шарқшиносии Вазорати илм ва маорифи Ҷумҳурии Қазоқистон, узви ҳайати илмии Донишгоҳи Ориён (ш. Мазори Шариф) мебошад. Таҳти роҳбарии ӯ наздики 30 нафар унвонҷӯён рисолаҳои номзадӣ ва доктории худро таҳия ва дифоъ намуданд.
Қосимшо Искандаровро дар ҷодаи афғонистоншиносӣ корҳои бузургҳаҷмтар ва масъулиятноктар, ки ба осудагии Афғонистон мусоидат намоянд, дар пеш аст. Дар ин роҳ барояш муваффақиятҳои илмӣ ва амалӣ таманнои мост.
